Tasdiqlayman O‘quv ishlari bo‘yicha prorektor

Ikkinchi kichik guruh 
Kattalik.  Ikkinchi  kichik  guruhda  tarbiyachi  bolalarga  uzunligi,  kengligi,  balandligi, 
shuningdek,  kattaligi  bo’yicha  butunlay  kechkin  farq  qiluvchi  buyumlarni  (lentalar,  qog’oz, 
karton  polsokalari,  brusoklar  va  b)  taqqoslashni  o’rgatadi.  Buyumlarning  o’lchamlari  bo’yicha 
nisbatanlarini  aniq  so’zlaridan  foydalanib  ifodalashga  o’rgatadi:  uzun  –qisqa,  uzunliklari 
bo’yicha  bir  xil  (teng);  keng  –tor,  kenligi  bo’yicha  bir  xil  (teng)  baland  –past,  balandligi 
bo’yicha bir xil (teng), ortiq –kam, miqdori bo’yicha bir xil (teng). 
Bunday taqqoslash uchun avval bir – biridan kattaligi bo’yicha biror alomatiga ko’ra farq 
qiluvchi  buyumlar,  masalan,  kengligi  jihatdan  bir  xil,  bir  xil  rangl,  bir  xil  materialdan 
tayyorlangan,  uzunliklari  bo’yicha  bir  xil  bo’lgan  lentalarni  berish  mumkin.  Bir  lenta 
ikkinchisidan  biroz  uzunroq  (qisqaroq0  bo’lishi  kerak.  Bu  bolalarning  buyumlardagi  masofa 
elementlarini ajratib yordam beradi. 
Maktabgacha  yoshdagi  bolalarni  kattalik  alomatlari  bo’yicha  buyumlarni  taqqoslashga 
o’rgatishda u yoki bu obektning uzunligi kengligi, balandligi, deb nimani aytilishini qo’l harakati 
bilan  ko’rsatish  zarur.  Masalan,  2  ta  dentaning  uzunliklari  bo’yicha  taqqoslashda  tarbiyachi 

---

qo’lini  birinchi  denta  bo’ylab  ham,  ikkinchi  denta  bo’ylab  ham  (chapdan  o’ngga)  yuritib,  “bu 
denta  uzunroq,  bu  lenta  esa  qisqaroq  (kaltaroq)”  deb  tushuntiradi.  Shundan  keyin  bolaga 
barmog’i  (kafti)  bilan  lenta  bo’ylab  (uning  bir  chekkasidan  ikkinchi  chekkasigacha)  o’tishni 
taklif qiladi. Obektlarning balandliklari bo’yicha taqqoslashda tarbiyachi qo’lini buyum bo’ylab 
pastdan  yuqoriga,  asosidan  ustki  qirrasigacha  o’tkazadi;  buyumlarning  butunicha  kattaligi 
bo’yicha taqqoslashda tarbiyachi qo’lini oldin birinchi, keyin ikkinchi buyum atrofida aylantirib 
chiqadi. 
Bolalar  buyumlarning  uzunligi,  kengligi,  balandligi  bo’yicha  yonma  –yon  qo’yib  va 
birini  ikkichisining  ustiga  qo’yib  taqqoslashga  o’rgatiladi.  Dastlab  buyumlarni  yoniga  qo’yib 
taqqoslashdan boshlash maqsadga muvofiq, chunki taqqoslash uchun bir xil rangdagi buyumlar 
beriladi,  bunday  buyumlar  bir  –birining  ustiga  qo’yib  taqqoslansa,  qo’shilib  ketadi.  Har  xil 
rangdagi  buyumlardan foydalanayotganda ustiga qo’yib  taqqoslash usulidan foydalanish kerak. 
Tarbiyachi  bu  usullardan  foydalanish  kerak.  Tarbiyachi  bu  usullardan  qanday  qildib  to’g’ri 
foydalanishni  ko’rsatadi:  buyumlarning  uzunligini  yoshiga  qo’yib  taqqoslaganda  buyumlarni 
shunday  qator  qilib  qo’yish  kerakki,    ularning  bir  tomondagi  (masalan,  chapdagi)  oxirlari 
yonma-  yon  tursin.  Ustiga  qo’yish  usulidan  foydalanganda  buyumlarning  nafaqat  (chapdagi) 
oxirlarini,  balki  ularning  ustki  va  ostki  qirralari  (chekalari)  ni  ham  ustma  –ust  joylashtiriladi. 
Tarbyaichi bir qismi ko’rinib turgan buyum uzunroq ekanini tushuntiradi. 
Tarbiyachi  bolalarga  ajratilgan  belgilarni,  taqqoslanayotgan  ikkala  buyumning  nomini 
so’zlar bilan aytishni o’rgatadi (“Qizil lenta yashil lentadan uzun, yashil lenta esa qizil lentadan 
qisqa”). 
Tarbiyachi  buyumlardagi  belgilarni  (kenglik,  baladlik)  taqqoslashga  doir  mashqlarga 
bolalarning  qiziqishlarini  oshirish  uchun  har  xil  o’yin  vaziyatlarini  hosil  qiladi.  Masalan, 
ayiqchalarga  sharflar  bog’laydi,  qo’g’irchoqlarga  esa  lentalar  taqishadi.  Bitta  sharf  (lenta) 
bog’lanadi,  ikkinchisi  esa  bog’lanmadi.  Nega?  Bir  sharfni  (lentani)  ikkinchisiga  yonma-  yon 
qo’yib,  tarbiyachi  birinchisi  ikkinchisidan  qisqa  ekanini  ko’rsatadi.  Ikkinchi  bir  o’yin  o’yin 
vaziyatida nega bir ko’prikchadan parovoz o’tgan –u, ikkinchisidan nega o’tmaganini aniqlash; 
mashina  qaysi  darvozadan  o’tgan,  qaysi  darvozadan  o’tmaganini,  nega  o’tmaginini  aniqlash 
talab qilinadi. “Kimning barmoqlari uzun?” “Kimning uyi  baland”, “Kimning sharfi keng?” va 
boshqa turdagi o’yin –mashqlarni o’tkazish ham mumkin. 
Shundan  keyin  bir  xil  shakldagi,  har  xil  rangdagi  bittadan  boqsha  komponentlari 
(parametrlari)  teng  buyumlarni  taqqoslashga  kirishiladi,  bunda  (balandligi  yoki  uzunligi  va  b.) 
bolalarning e’tibori teng bo’lmagan parametrlarga qaratiladi. Ajralib turgan parametri, kattaligi 
bo’yicha  kontrast  bo’lgan  buyumlar  taqqoslash  uchun  olinadi,  bu  hol  ularni  ajratishni  ancha 
osonlashtiradi. O’yin vaziyatidan foydalanish mumkin. Masalan, ikkinchi kichik guruh bolalari 
bilan  o’tkaziladigan  mashg’ulotlarda  (uzunlik  haqidagi  tasavvurlarni  tarkib  toptirishda) 
tarbiyachi  har  qaysi  bolaga  bir  –biridan  uzunligi  bilan  farq  qiluvchi  ikkitadan  rangli  qalam 
beradi.  O’yinchoq  quyon  uzun  qalamlarni,  o’yinchoq  mushuk  esa  kalta  qalamlarni  “yig’adi”. 
Tarbiyachi  bolalarning  e’tiborini  quyonning  quloqlari  uo’un,  dumi  esa  kalta  ekaniga, 
mushukning dumi uzun, quloqlari esa kalta ekaniga qaratadi. 
Shundan  keyin  tarbiyachi  bolalarni  ajratilgan  parametri  bo’yicha  buyumlarni  bevosita 
taqqoslashga o’rgatadi. Bu bosqichda bolalar amaliy harakatlar (ustiga qo’yish,  yoniga qo’yish 
va b.) ni o’zlashtirishadi. Bunday harakatlar natijasida bolalar nisbiy kattalikni aniqlaydilar. Shu 
maqsadda  taqqoslanuvchi  parametrlari  kontrast  bo’lmagan  buyumlardan  foydalanishadi.  Shu 
bilan  bir  vaqtda  bolalarning  tenglik  haqidagi  tasavvuri  (“balandligi,  uzunligi.  Kengligi”  va  b. 
Bo’yicha teng) tarkib  topadi. Chunonchi,  “baland  – past  – teng” (balandligi  bo’yicha) ekanligi 
haqidagi  tasavvurlarni  tarkib  toptirishda  balandlikning  o’zini  ajratilganidan  keyin  bolalarga, 
masalan,  balandlikning  o’zini  ajratilganidan  keyin  bolalarga,  masalan,  balandligi  bo’yicha 
(kontrast  bo’lgan)  farq  qilmaydigan  ikkita  minorachani  berish  mumkin.  Tarbiyachi  ikkita 
minorachani  stolning  har  xil  chetlariga  qo’yadi  va  bolalardan  ular  balandliklari  bo’yicha  teng 
yoki  teng  emasliklarini  so’raydi.  Odatdagidek  bolalarning  fikrlari  bir  xil  bo’lmaydi.  Ulardan 
qaysilari  haq,  qaysi  minora  baland  ekanini  qanday  bilish  mumki?  Tarbiyachi  ikkila  minorani 

---

yonma- yon qo’yib, o’z harakatlarini tushuntiradi. Bunday holatda qaysi minoracha baland ekani 
hammaga ko’rinib turadi. 
Bolalarning  masofalarni  aniqlashlarini  osonlashtirish  uchun  atrof  –  muhitdagi  shunday 
buyumlardan foydalanish kerakki, ularda masofa ko’proq o’rinni egallasin, shu bilan bir qatorda 
dastlabki mashg’ulotlarda yassi byumlardan ko’proq foydalanish kerak. 
Bundan  tashqari,  bolalar  uchun  amaliy  ahamiyatga  ega  bo’lgan,  har  xil    faoliyatlardan 
ular keng foydalanadigan buyumlardan foydalanishga harakat qilish kerak; bular har xil uzunlik 
va  kenglikdagi  lentalar,  har  xil  uzunlikdagi  sakragichlar,  qurilish  materiallari  detallari  (har  xil 
uzunlikdagi brusoklar, kengligi har xi plastinalar, yo’g’onliklari har xil qilindrlar, tayoqlar), har 
xil balandlikdagi piramidalar, kegllar, archachalar va boshqa ko’pgina buyumlar va o’yinchoqlar 
bo’lishi  mumkin.  Har  qaysi  mashg’ulotda  bolalarga  tarqatma  material  (kengligi  teng  bo’lgan 
holda  har  xil  uzunlikdagi  qog’oz  poloskalar  va  aksincha,  uzunligi  teng  bo’lgan  har  xil 
kenglikdagi qog’oz poloskalar; har xil uzunlikdagi, har xil kenglikdagi qog’oz poloskalar, iplar, 
har xil qalinlikdai  lattaputtalar va b.) bilan ishlash imkonini berish kerak. Tarqatma materiallar 
bilan  ishlash  har  bir  bolaga  buyumlarning  kattaliklarini  har  tomonlama  tekshirish  imkonini 
beradi. 
Bolalarda  har  xil  uzunlikdagi  buyumlarni  farqlash  va  tegishli  atamalar  bilan  aniqlash 
malakalari tarkib topishiga va shakllanishiga imkon bergan ba’zi mashg’ulotlarni qaraymiz. 
Ikkinchi  kichik  guruhda  o’tkazilgan  birinchi  mashg’ulotning  dastur  mazmuni 
quyidagilardan iborat: 
1) bolalarga taqqoslash natijasida buyumlardagi masofani ajratishni o’rgatish; 
2) yoniga qo’yish va ustiga qo’yish usullaridan foydalanib, taqqoslash bilan uzun va kalta 
buyumlarni farqlash malakasini rivojlantirish; 
3) bolalarni har xil uzunlikdagi buyumlarni mos atamalar bilan aniqlash bo’yicha mashq 
qildirish. 
Mashg’ulotlar uchun har xil uzunlikdagi ikkita lenta va ikkita chizg’ich didaktik material 
bo’lib  xizmat  qiladi;  bolalar  uchun  va  qisqa  (kalta)  qog’oz  poloskadan  foydalanishadi. 
Tarbiyachi  bolalar  e’tiborini  doskadagi  biri  ikkinchisining  tagiga  qoqib  qo’yilgan  lentalarga 
qaratadi va ularning kattaliklarini topishni taklif qiladi.  Bolalar bir lenta baland, ikkinchisi past 
(Lola);,  biri  uzun,  ikkinchisi  qisqa  (zamira);  biri  kalta,  ikkinchisi  esa  katta  (said)  deb  javob 
berishadi.  Ko’rib  turibmizki,  Zamiragina  to’g’ri  javob  bergan.  Bolalarning  javoblarini 
aniqlashtirib, tarbiyachi ta’kidlaydi: “Lentalar uzunliklari bo’yicha har xil. Biri uzun, ikkinchisi 
kalta”.  Tarbiyachi  lentalarning  kattaliklarini  aytish  bilan  bir  vaqtda  ularni  ko’rsatadi.  (“Mana 
uzun  lentaning  uzunligi,  mana  kalta  lentaning  uzunligi”).  Shundan  keyin  bolalar  lentalarning 
uzunliklarini ko’rsatishadi, bunda ular ko’rsatilayotgan lentaning kattaligini aytib turishdi, 5-6 ta 
boladan  so’ralganidan  keyin  tarbiyachi  yakun  yasagandek  bo’ldi:  “Bu  lentalar  uzunliklari 
bo’yicha har xil. Bir lenta uzun, ikkinchi lenta esa kalta”. Har xil uzunlikdagi chizg’ichlarning 
kattaliklari  ham  xuddi  shunday  usul  bilan  taqqochlandi  va  aniqlandi.  Mashg’ulotning  ikkinchi 
qismida  bolalarning  hammasi  tarbiyachining  ushbu  topshirig’ini  bajarishadi:  uzun,  kalta 
poloskani  ko’rsat  kalta    poloska  tagiga  uzun  poloskani  shunday  qo’yki,  ularning  chap  oxirlari 
tekis  tursin;  uzun,  kalta  poloskaga  bayroqcha,  kalta  poloskaga  koptok  rasmini  chiz.  Har  bir 
topshiriq  bajarilganidan  keyin  tarbiyachi  bolalardan  so’rab,  ularni  taqqoslanayotgan 
buyumlarning  kattaliklariga  aniq  ta’rif  berishga  o’rgata  bordi.  Mashg’ulot  oxiriga  kelib,  ba’zi 
bolalar  hatto  bunday  yoyiq  gaplarning  ham  uddasidan  chiqishdi;  “Men  uzun  poloskaga 
bayroqcha rasmni, kalta poloskaga koptok rasmini soldim”. 
Bolalarning hammasi uzun va kalta buyumlarni to’g’ri ko’rsatishdi, ammo ba’zi bolalar 
poloskalarni  katta  va  kichik  poloska,  deb  aniqlashni  davom  ettirishdi.  Bunday  aniqlashlarni  bir 
mashg’ulot  davomida  amalga  oshiri  bo’lmaydi.  Shu  sababli  navbatdagi  ikki  mashg’ulot 
davomida tarbiyachi bolalarning uzun va kalta buyumlarni mos atamalar bilan aniqlab taqqoslash 
va  farqlash  malakalarini  mustahkamladi.  Bunda  u  bolalarda  har  qanday  uzunlikdagi  buyumlar 
uzun – qisqa (kalta), uzunroq – kaltaroq buyumlar kabi umumiy tasavvurni tarkib toptirish uchun 
taqqoslanadigan buyumlar doirasini asta – sekin kengaytirib borishni lozim topdi. 

---

Shunday mashqlar natijasida bolalar buyumning nisbiy kattaligini asta  –sekin ko’z bilan 
chamalab aniqlashga o’rgatiladi. Bolada kattalik bo’yicha munosabatlarni aniqlash usulining o’zi 
shakllanadi. 
“Keng – tor  – teng” (kengligi  bo’yicha) tasavvuri ham  buyumlarni ustiga qo’yish  usuli 
bilan shakllantiriladi. 
“Yo’g’on  –  ingichka  –  teng”  (qalinligi  (qo’g’onligi)  bo’yicha)  tasavvuri  har  xil 
buyumlarni  bevosita  taqqoslash  (yoniga  qo’yish  usuli  bilan)  da  shakllanadi.  Buning  qalinligi 
bo’yicha har xil, yo’g’onligi bo’yicha har xil qalamlarni olish mumkin. 
Bolalar  har  xil  o’lchamli  buyumlarni  taqqoslay  oladigan  va  tegishli  belgilarni  ajrata 
oladigan  bo’lganlaridan  keyin  “Topshiriq”  didaktik  o’yini  o’tkaziladi.  Topshiriqni  tarbiyachi 
beradi (masalan, qo’g’irchoq nomidan), bolalar esa u aytgan buyumni )qo’g’irchoqni), masalan, 
baland  archani,  uzun  qalamni,  keng  lentani  (2  –  3  juft  buyumlar  orasidan  tanlab)  ko’rsatishlari 
yoki keltirishlari kerak. 
Bolalar  kontrast  o’lchamli    buyumlarni  taqqoslashga  o’rgatilganidan  keyin  tarbiyachi 
ularni  buyumlarning  uzunliklari,  balandliklari  bo’yicha  teng  bo’lish  bilan  tanishtiradi,