Tasdiqlayman” O‘quv ishlari bo‘yicha prorektor

8-MA’RUZA

Mavzu: O‘zbekistonda yangi lotin alifbosiga o‘tish jarayonlari

Reja:

1. 1993-yildagi lotin alifbosining o‘ziga xosliklari.

2. Yangi alifboga o‘zgartishlar kiritilishi va 1995-yilgi imlo qoidalarining joriy qilinishi.

3. 1995-yil, 24-avgust. O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 339-sonli qarori: O‘zbek tilining asosiy imlo qoidalarini tasdiqlash haqida.

4. Lotin alifbosiga bosqichma-bosqich o‘tishning ahamiyati.
O‘zbekiston mustaqillikka erishgach, milliy istiqlolni mustahkamlash maqsadida ijtimoiy sohaga, xususan, milliy qadriyatlarni tiklash va e’zozlashga alohida e’tibor qaratildi. Ona tili va milliy yozuv ana shunday buyuk qadriyat sifatida mustaqil davlatimizning har tomonlama kamol topishi hamda umumjahon kommunikatsiya tizimiga kirishini jadallashtirishga xizmat qiladi. Shu maqsadda Respublikamizda 1993 yil 2 sentyabrda «Lotin yozuviga asoslangan o‘zbek alifbosini joriy etish to‘g‘risida» qonun qabul qilindi.

Aytish kerakki, 1991-92 yillarda o‘zbek yozuvi muammolari bilan bog‘liq yangi davr boshlangan edi: bu davrda ruschalashtirilgan o‘zbek alifbosini boshqa tizimdagi alifbo bilan almashtirish g‘oyasi paydo bo‘ladi va shu g‘oya atrofida to‘rt xil yo‘nalish shakllanadi. Birinchi yo‘nalish tarafdorlari o‘zbek yozuvini lotinlashtirilgan alfavitga ko‘chirish masalasini o‘rtaga qo‘yadi; ikkinchi yo‘nalish tarafdorlari arab grafikasidagi eski o‘zbek yozuviga qaytishni yoxud uni (eski yozuvni) ma’lum vaqt amaldagi yozuv bilan parallel qo‘llashni, shu tarzda bu ikki yozuvdan birining tanlanishini vaqt ixtiyoriga berishni taklif qiladilar; uchinchi yo‘nalish tarafdorlarining aniq shakllangan xulosa va takliflari bo‘lmasa-da, ularning fikrlarida qadimgi turkiy (urxun) alifbosini tiklashga moyillik bordek tuyuladi; to‘rtinchi yo‘nalish tarafdorlari esa amaldagi alifboni ma’lum o‘zgarishlar bilan saqlash kerakligini aytishadi.

Yuqoridagi yo‘nalishlarning tarafdorlari o‘rtasidagi bahslar, oxir oqibatda, o‘zbek yozuvini lotinlashtirilgan alifboga ko‘chirish g‘oyasining ustun kelishi bilan yakunlanadi. O‘zbek yozuvini rus grafikasiga asoslangan alifbodan boshqa alifboga ko‘chirish masalasi aslida 1991-1992 yillarda ko‘tarildi. Uning kun tartibiga qo‘yilishini quyidagicha izohlash mumkin:

a) amaldagi alifboning milliy va umumturkiy jihatlarini mustahkamlash yuzasidan uzoq yillar davomida olib borilgan ishlar (bahslar, munozaralar, takliftavsiyalar) natija bermadi;

b) sobiq SSSRdagi turkiy xalqlar orasida yozuvni rus grafikasidan boshqa tizimga ko‘chirish harakati boshlanib ketdi;

v) 1991 yilning 18-20 noyabrida Turkiyada (Istanbuldagi Marmara universitetida) «Qardosh turk alifbolari» muammosiga bag‘ishlangan xalqaro simpozium o‘tkazildi, unda ham lotin grafikasi asosida turkiy alifbolar tuzish g‘oyasi targ‘ib qilindi.

1993 yilning 2 sentyabrida o‘n ikkinchi chaqiriq O‘zbekiston Respublikasi Oliy Kengashining o‘n uchinchi sessiyasi “Lotin yozuviga asoslangan o‘zbek alifbosini joriy etish to‘g‘risida” qonun qabul qiladi.
O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASINING QONUNI