Tasdiqlayman” O‘quv ishlari bo‘yicha prorektor

Tayanch tushunchalar: Abdug’afur Rasulovning o'zbek tanqidchiligida tutgan o'rni. Ijodkorning hayotiy faoliyati. Tanqidchining adabiy jarayonga munosabati. Ilmiy ishlari xususida
Toshkent shahrida tu g‘ilgan olim SAGU (hozirgi 0‘zMU)ning filologiya fakultetida o‘qidi. (19541959), o‘zi tahsil o’qigan fakultet aspiranturasida tahsil oldi (1961-1964). “Hozirgi o'zbek qissalarida yoshlar xarakteri” mavzuida nom zodlik dissertatsiyasini himoya qildi (1966). Olim yuzlab maqola, taqriz va o‘nlab kitoblari bilan tanqidchilar orasida o ‘ziga xos o‘rin cgallaydi. «Yangi zamon-yangi qahramon», «0‘zbek prozasi kamoli», «Olim va taijimon» (O. Sharafiddinov bilan hammuaнliflikda), «Ilmi g'aribani qo'msab», «Iste’dod va e’tiqod», «Ardoqli adib», «Sharafli Sharafiddinovlar», «Betakror o‘lka” va boshqa kitoblari ana shunday izlanishlar mahsulidir. “Hozirgi o‘zbek tanqidchiligida tanqid va tahlil muammosi” (2002) mavzuida filologiya fanlari doktori ilmiy darajasini olish uchun dissertatsiya himoya qilgan olim «O'zbekiston respublikasida xizmat ko‘rsatgan yoshlar murabbiysi» (2003), «0‘zbekiston Respublikasi fan arbobi» (2007) unvonlariga sazovor bo'ldi. 2004-yildan 0‘zMU o'zbek filoiogiyasi fakulteti «Jahon adabiyoti va nazariya» kafedrasining professori sifatida talabalarga saboq berib kelmoqda.A.RasuIov sinchkov tanqidchidir. Sinclikovlik. har bir narsaga e’tibor biнan qarash uning tabiiy, tug'ma xususiyatlaridan hisobianadi. Sinchkovlik, adabiy hodisahiga teran e’tibor bilan qarash, tushunish, tahlil qilish, doim ijodiy jarayonlar ichida b o !Ьsh - adabiy tanqidchining yetakchi xususiyatlaridan.Munaqqid qalamini taqrizda sinab ko'rUhi, qayrashi ma'him. A.RasuIov ham taqriz janrida faol ijod qiнib, iste’dodнarning birinchi kitoblariga taqrizlar yozib, ulami katta ijodga yo'lladi. Olim dastlabki taqrнzlardan tortib, 70 yosh bo‘sag‘asida yozganlarigacha, нanqidchilikning mana shu ixcham janrida katta mefcnat qi’di, yuzlab go'zal taqrizlar yarntdi. Taqriz qay yo‘sinda yozilmasin, qanday maqsadni ilgari surmasin, undan rnunod asami tushunish, baholash, tushunganlarini kitobxonlar ommasiga yetkazish ekanini m unaqqid yaxshi anglaydi va har bir taqrizni yozayotganda badiiy matnga ana shu azaliy va porloq talab biian yondashadi.U asarni dastlab o'qish, o‘qish, tushunish, c’zlashtirish, badiiy idrok etish lozimligini ilmiy ijodiy jarayon sifatida qabul qi!adi va bu jarayonda o‘zini ham ham mutaxassis deb biladi. Asaming yozilishidan to uning kitobxoniar tomonidan qabul qilinishigacha bo‘lgan bosqich-tanqidchining bu jarayondagi dolzarb faoliyati qanday natijalariga olib kelishi mumkinligini u oiim ona angiaydi.Ko‘rinadiki, taqriznavislik munaqqiddan hissiy tayyorgarlik. Adabiy fahmlilik va ifoda salohyati talab qiiadigan ilmiy ijodiy jarayondir. «Abdug'afur Rasulovning ixcham taqrizlari asami ommaga tanitibgina qo’ymay, uning qatida yotgan pinhoniy ma'nolarni imkcri qadar ocbishga yo‘naltirilgan bo’madi». Haqiqatan, taqriz yozish uchun iste’dod, sinchkovlik va bilim zarur. Olimning taqrizlari shuning uchun ham o'qishli o‘qishga kirishadi. Uni adabiy jarayondagi shu xildagi boshqa asarlar bilan qiyoslagandagina asarning milliy adabiyotimizdagi o ‘rnini ko‘rsatib berish imkoni tug'iladi. A.Rasulov ana shu imkoniyatlaming mohir ustasi ekani uning devarli har bir taqrizidan yaqqol sezilib turadi.Tanqid tiazariyasi sohasidagi tadqiqotlar. Olimning «Tanqidchilik ufqlari» (1985) nomli adabiy-tanqidiy maqolalar to‘plamida XX asrning 70-yillarida faoliyat yuritgan munaqqidlar hamda tanqidchilik nazariyasi haqidagi atrofliicha qarashlar e’tiborni tortadi. U adabiy tanqid muammolarini adabiyorhunoslik. badiiy ijod, falsafa, estetika bilan mur.tahkam aloqadorlikda lekshiradi va tafakkur yo’siniga ko’ra uning o ‘ziga xos mustaqil xislatlarini ochib bcradi.

A.Rasulovning «llmi g‘aribani qo'msab...» nomli mo’jazgina risolasi o'zbek adabiyotshunosligida hali o'rganilmagan muammolami, ayniqsa, mumtoz adabiyotshunoslikdagi tanqidiy tafakkurning xosliklarini, talqin masalasidagi mumtoz nazokatlarni o‘rganishga qraatilgan. Ilmi g‘ariba kitobxonni hayratga solish darajasida tasvirlash, san’atini tushunish, his qiiish ilmidir. Sharq mutafakkirlari so‘z san’atida ifodalangan ichki m a’nolar tizimiga alohida e’tibor lberganlar. Bir bayt qatlariga b*r qancha m a’no va lafziy san’atlami singdirib yuborganlar. Bunday go‘zal ifodalami tushunish uchun o‘zbek mumtoz

adabiyotshunosligidagi ilmi qofiya, ilmi bade', ilmi sharh kabi ilmi g‘ariba madrasalarda maxsus ilm sifatida o‘rgatilgan. Afsuski, sho‘roiar davrida «san’at san’at uchun» g‘oyasiga qarshi kurash, xalqchilik niqobi ostida bunday go‘zal san’atlar unutilayozdi, noyob badiiy so‘z jo‘nlasljtirildi, sjyqalashtirildi. A.Rasulov hozirgi tanqidchilikni mumtoz adabiyotda katоa e’tiborda bo'lgan «ilmi g‘ariba*, «ilmi dark» bilan bog'Iaydi. G ‘arbdagi germenevlika, aksiologiya tahlili mumtoz sharq adabiyotshunosligidagi tafsir, sbarh ilmi bilan yaqin jihatlarini asosli t.'idqiq etadi.Bu kitobga atoqli o‘zbek ad3bi P.Qodirovning yuqori baho bergani bejiz emas. Asarning ahamiyati shundaki, muallif mumtoz tanqid-chiligimiz qa’riga chuqur kira olgan, o'tmishning Rabg'uziy, Sayfi Saroyi, Alisher Navoiy, Voiz Kosbifiy, Atoulloh Husayniy kabi ulug‘ ijodkorlari lanqidiy qarashоarini o‘ziga xos tadqiq etgan va hozirgi zamon adabiy tanqidchiligi bilan bogMagan.Olim «Tanqid, tahlil, baholash» deb nomlangan monografiyasida o‘zbek tanqidi bosib o‘tgan yoMni teran tahlil qildi. Tanqidning talqin va tushunish bilan bog‘liq kcng sohalarini jahon tanqidshunosligining bugungi darajasidan kelib chiqib yorirdi. Aksiologiya, semiotika, interpretatsiya, strukturalizm, baholash, modem adabiyoti to‘g‘risida kuzatishiarni o*zbek tanqidchiligiga olib kirdi. Tanqid ham endi o‘z e’tiqodlari, tushunchalari, qarashоarini o'zgartirishi, yangilashi, dunyoda kezayotgan g'oyaJar bilan hamohang bo'lishi zarur, degan fikmi ilgari suradi munaqqid.A Rasulov adabiy-badiiy tanqiddagi baholash tabiati va fazilatini uning bosh vazifasi deb tushunadi. lekin baholash madhiyabozlikka aylanmasligi iozimiigini to‘g‘ri ta’kidlaydi. Uning baholash faqat matn yuzasidan emas, badiiy asarning butun borlig’dan kelib chiqishi ya'ni baholasnda asardan tashqari, yozuvchi shaxsiyati, butun ijod yo‘li va adabiy jarayon yaxlitligi ham hisobga olinishi lozimligi haaidagi fikrlari, ayniqsa, e’tiborlidir. Olimning ushbu tadqiqoti so‘nggi davr o'zbek adabiyolshunosligining jiddiy yutuqlaridan biri sifatida baholanishga loyiqdir.Unda ilgari surilgan ilmiy-nazariy xulosalar, delzarb muammolar o‘zbek adabiyot nazariyasi va adabiy tanqidining metodologik asoslarini mustahkam-lashda muhim ahamiyat kasb etadi. Adabiy portrel ustasi. XX asrning 80-90-yillarida adabiy pcrtretnavislik rivoji birmuncha sustlashdi. Bu davrda yoshi clliklar atrofidagi ijodkorlar u voqda tursin, 60-70 yoshga borgan, salmoqli asarlaryozib, adabiyotiia o'z o‘miga ega ijodkorlar haqida, uiarninghayoti va ijodini umumlashtiruvchi tanqidiy-biograflk asarlar yozishga e’tibor kamaydi. Masalau, maslihur shoir A.Oripov haqida faqaigin 2000 jilgagina kelib, M.Qo'shjonov va S.Melaming adabiy portreti yaratiidi. E.Vohidov, Sh.Xolmirzayev, Rauf Parti, Jamol Kamol, O'.Hoshimov boshqa adiblar haqida, afsuski, saimoqli adabiy portretiar hanuzgacha yaratilmay kelayotir.Holbuki, tanqidiy-biograftk yo'nalishda asarlar yaratish vaqii allaqachon yetib kelgan.Bu kemtikiikni to‘ldirish harakati boshlanib, janrning keyоngi taraqqiyоti uning ham shakl, ham mazmun jihatidan mukarmnaUik sari inti'ayotganini tanqidchi A.Rasulovning tadqiqoilarida ko'rish inumkin. Ularda avval kuzaоilgan ba’zi nuqsonlar takrorlanmaydi, barchasi jamlanib, tirik insonning yaxlit obrdzi yaratiladi. Natijada adib siymosidagi individuallik, boy ma'navоy qiyofasi bilan o‘quvchiqalbida mahkam o‘rnashadi.«Iste’dod va e;tiqod» asarida adabiyotshunos O.Sharafiddinovnmg yaxlit portreuni yaratish asosiy maqsad qilib olingan. Aslida «Ozod Sharafiddinov» portreti 1980-yilda yozilgan, unda munaqqidning ilmiy-ijodiy qiyofasini yaraUshga urg'u berilgan edi. Oradan yigirma yito tib, 2000-yilda yaraьlgan bu adabiy portret oldingiаidan mohiyati, mazmuni, oоim qiyofasini to‘liq, har tarailama chizish xususiyatining ustunligi bilan ajralib turadi.Adabiy portret, erkin, sodda va ravon bir uslubda yoziпganligi hilan diqqatni tortadi. Unda nainki qiyofasi chizilayotgan munaqqidning, balki ayni vaqtda u haqda mulohaza yuritayotgan muallifning ham qiyofasi gavdalanib turadi, fikr laraqqiyotida umumiylikdan xususiyоikka qarab borish ustuvor. Adabiy portret qismlarining nomlanishidayoq masala mohiyati ochiia boradi Ustoz yashagan va shakllangan adabiy muhit haqida so‘z borar ekan, olimning o'z xotiralaridan unumli foydalanish asarni yanada jozibali qiladi. Kompozitsiyada ham o‘ziga xoslikka intilish seziladi: bolalik, oila haqida, boshqa portretlarda kuzatilganidek, asar boshida emas, uchinchi qism da fikr yuritiladi. O Hoshimovga bag'ishlangan «Ardoqli adib» adabiy portreti esa tabiat tasyiridan keyin adibning shajarasi tarixiga sayohat bilan boshlanadi. Ko(pchilik adabiy portretlarda boshda tarjimayihol ba’zan juda qisqa beriladi, ba’zisida esa xotiralardan keyin tarjimayi hol beriladi, so‘ng ijod tahliliga o ‘tiladi, tarjimayi holga um um anqaytilmaydi. Bu usu! asarning yorqin, to‘laqonli chiqishiga to ‘sqinlik qiladi. Shu o'rinda boshqa adabiy portretlarda kuzatilmaydigan yana bir xususiyatga e’tibor berish o ‘rinli: tanqidchi portreti yaratilayoоgan san’atkor hayoti haqidagi tafsilotlarni e’tibordan qochirmaydi, bizda ko'pda oshkora qilaverish urf bo'lmagan, jahon adabiyotshunosligida esa, aksincha, adabiy portrellar yaratishda ana shunday karnyob voqea- hodisa, dalьlarga real k o z bilan qarash, «m ayda-chuyda» tafsilotlaigacha e’tibor berish mavjud. A.Rasulov ana shunday an’analami o‘zbek tanqidchiligiga olib kirishga intildi. Bunday yondashuv shaxsning turli qirraiarini tutashtirib, yaxlitlik sari yo‘naltiradi.Masalan, adib otasi bilan aloqador lavhalar jonli tarzda beriladi. Ularning jonli va tabiiy chiqishiga omil bo‘lgan yana bir xususiyat — portretnavis o‘z ko‘zi bilan ko’rgan, shohidi bo‘lgan voqealarga ham o‘rin ajratadi. Munaqqid oilasi. farzandlari haqida tanqidchi iirriiy usulda emas, roviylik yo'lidan borib, erkin mulohaza yuritadi. A.Rasulov «Iste’dod va e’tiqod» asarida ustoz olim qiyofasini yaratish jarayonida, uning ijodi haqida yuqori pafos, e'ntiros bilan so'zlasada, munaqqid ijodidagi ba’zi qusur, yetishmovchiliklarni ham ko‘rsatib o'tadi. O.Sharafiddinov inson va olim sifatida birdck haqgoky, haqiqat uchun tolmas kurashchi, go‘zallikni sevadigan zukko munaqqid, oilaparvar shaxs edi. Adabiy portretda olimning ilmiy, ijodiy, m a’naviy jihatdan yaxlit qiyofasi yorqin tasvirlanadi va bu tasvir o'quvchida olimning shaxsi haqida aniq, yaxlit tasavvur uyg’otadi.