|
Mavzu: Arab alifbosining o„lkamizga kirib kelishi va turlari
Reja
:
1. Arab xat turlari haqida ma‟lumot
2. Eski o„zbek yozuvida imlo masalalari
3. Isloh qilingan eski o„zbek yozuvi haqida
Arab xati, uning o„lkamizga kirib kelishi va turlari haqida ma‟lumot
.
Qadimiy Finikiya xalqi va Livan tog„larida yashovchi xalqlar asosan tijorat bilan
shug„ullanganlar. Shuning natijasida ular Misr davlatiga tez-tez borib turardilar.
Ular qadimgi misr yozuvidan 15 ta harfni o„z o„lkalariga olib kelib, unga shakl
jihatdan o„zgartirish kiritib, yana boshqa harflar qo„shib finikiy alfavitini tuzib
chiqadilar (er.av. VII asrdan boshlab) keyinchalik esa bu xatdan ikki tarmoq ajralib
chiqdi:
1. Musnad (ximyoriylar yozuvi).
2. Oromiy yozuvi.
Oromiy va musnad yozuvi – Arabiston yarim orolining janubida yashovchi
somiy xalqining yozuvidir. Uning shoxobchalari esa samudiy, safaviy, laxyoniy
yozuvlaridir. Keyinchalik bu yozuvlar tez rivojlanib Arabiston yarim orolining
shimoliy qismiga tarqaldi.
Bu yozuv eramizning II-III asrlarida Suriya, Iordaniya, Iroq davlatlarigacha
yetib bordi. Eramizning III asri, ya‟ni melodiy 270 yilda nabotiy yozuvi vujudga
keldi (eramizning III asridan to V-VI asrgacha). Nabotiy yozuvi asosida bir qancha
yozuvlar – xiriy, hijoziy va boshqalar yuzaga keldi va tarqala boshladi.
Ma‟lumki, VII asrda arablar Eron, O„rta Osiyo va ularga qo„shni bo„lgan bir
necha mamlakatlarni zabt etadilar. VII asrning oxiriga kelib yerli xalqlar arab tilida
diniy, falsafiy hamda huquq va adabiyotga, meditsinaga oid kitoblar yoza
boshlaydilar. Ilmiy va adabiy kitoblarni boshqa tillardan arab tiliga tarjima qilish
keng avj oladi. O„qishlar arab tilida olib boriladi. Yozuvda arab alifbosi
mustahkam o„rnashib oladi.
Arablar O„rta Osiyo va Eron xalqllariga o„z til va madaniyatlarini yoyishga
va bu xalqlar tilini aloqadan siqib chiqarishga qanchalik jon-jahdlari bilan harakat
qilmasinlar, O„rta Osiyo va Eron xalqlari doimo o„z davlat va til mustaqilligi
uchun kurashib keldilar va o„z til asoslarini saqlab qoldilar.
Shu kabi tarixiy sabablarga ko„ra, arab alifbosi O„rta Osiyo xalqlarining
yozuvi hisoblangan. Arablar kelgandan keyin bu yerda ham islom dini tarqala
12
boshlandi. Islom dini bilan birga asta-sekin arab tili, madaniyati, shu bilan bir
qatorda yozuvi ham kirib keldi. Mahalliy yozuvlar siqib chiqarilgan bo„lsa-da, bir
qancha asrlar davomida arab yozuvi bilan birga O„rta Osiyo xalqlarining yozuvlari
(Uyg„ur yozuvi) ishlatlganligi ma‟lum.
Shunday qilib, O„rta Osiyo, xususan, O„zbekiston hududida VIII asrdan
boshlab arab yozuvi asosiy yozuv sifatida qo„llanila boshladi. Bu o„lkalarda arab
yozuvi hukmron yozuv bo„lib, barcha rasm-rusmlar, ijtimoiy-iqtisodiy masalalar
arab yozuvi asosida rasmiylashtiriladigan bo„ldi. Fan va madaniyat, adabiyot va
san‟at, o„qish va o„qitish ishlari ham arab tili va yozuvi negizida amalga
oshiriladigan bo„lib qoldi.
Arab yozuvi o„zbek tili xususiyatlariga ko„p jihatdan muvofiq kelmas edi.
Uyg„ur yozuvi bilan arab yozuvining yo„nalishi bir xil, ammo uyg„ur yozuvida 18
ta harf bo„lsa, arab yozuvida 28 harf bo„lgan.
Forsiy tillarga ham muvofiq kelmaydigan o„rinlar mavjudligi sabab, arab
alifbosiga 4ta harf (pe, chim, gof, dje) qo„shiladi, shundan so„ng 32 harfdan iborat
arab alifbosi yuzaga keladi. O„zbek tilidagi barcha tovushlarni qamrab olish
maqsadida, ana shu 32 harflik alifbodan foydalanib kelinadi.
Eramizning VII asridan boshlab «Xatti ma‟qaliy» o„rnini arab yozuvining
eng qadimiysi va eng mashhuri hisoblangan «Xatti ko„fiy» egallaydi.
Ko„fa yozuvi – Ko„fa shahri nomi bilan atalgan. Geometrik ko„rinishdagi
yozuv. Uning harakatlari va undoshlarning nuqtalari bo„lmaydi. Qur‟onning eng
qadimgi qo„lyozmalari ushbu yozuvda bitilgan. Usmon Mushafi deb nom olgan
Qur‟onning asl nusxalari ushbu ko„fa yozuvida bitilgan.
O„zR FA Abu Rayhon Beruniy nomli Sharqshunoslik institutida IX asrga
oid Qur‟on qo„lyozmasi saqlanib kelmoqda. U qadimiy (Kufa) yozuvida bitilgan.
Shu tariqa bu xat o„zgarmay ishlatilib, adabiyotda «Usmon Qur‟oni xati» deb
mashhur bo„ldi. Shu bilan birga abbosiylar davlatining (749-1258) ikkinchi yuz
yilligigacha iste‟molda bo„ldi. So„ngra (IX asr) abbosiylar vaziri Abu Ali
Muhammad ibn Mukla kufa xatining o„zgarishiga sababchi bo„ldi. Yozish qiyin
bo„lgan kufa xati hozirgi davrda ishlatiladigan arab xatiga ko„chirildi.
Arab yozuvining dastlabki yozuv shakli «xatti ma‟qaliy» bo„lib, u tik
chiziqlar bilan ifodalangan. Bu xat turi ancha vaqtgacha iste‟molda bo„lsa-da, keng
shuhrat topmagan. VII asrdan boshlab bu xat o„rnini eng mashhur xat turi
hisoblangan «xatti ko„fiy» egallagan.
Ma‟lum vaqt o„tgach mana shu ikki xil xat asosida arab yozuvining
san‟atkorona yaratilgan boshqa turdagi y
Do'stlaringiz bilan baham: | 
