“tasdiqlayman” O„quv ishlari bo„yicha prorektor



Download 1,71 Mb.
Pdf ko'rish
bet25/79
Sana18.01.2022
Hajmi1,71 Mb.
#390869
1   ...   21   22   23   24   25   26   27   28   ...   79
Bog'liq
IMLO MAJMUA 21-22

№ 

Harf  

Harf nomi 

Harf tovushi 

Arab alifbosida 

A а 



o, a (til orqa) 



alif, hoye havvaz 

,ﺍ

 



ﻩ  

В в 



be 



be 



 



С с 

che 


ch 

chim 

 



Ç ç 

je 


J (qorishiq) 

jim 

 



D d 

de 




dol 

 



E e 



yo 

 



Ə ə 

ə 

ä (til oldi) 



alif, hoye havvaz 

,ﺍ

 



ﻩ  

F f 



ef 



fe 



 



G g 

ge 




gof 

 

10 



Ǵ ǵ 

g„a 


g„ 

g„ayn 

 

11 



H h 

he 




hoye havvaz, 

hoye huttiy 

ﻩ,  

 

12 



I i 

i (til oldi) 



yo 

 

13 



J j 

je 




jim 

 

14 



K k 

ka 




kof 

ﮎ 

15 


L l 

el 




lom 

ﻝ 

16 


M m 

em 




mim 

ﻡ 

17 


N n 

en 




nun 

ﻥ 

18 


Ŋ ŋ 

iň 


ng 

Nun va gof 

ﮓﻧ 

19 


O o 

o„ 


o„ (til orqa) 

vov 

ﻭ 

20 


Ѳ ѳ 

ѳ 

ö (til oldi) 



vov 

ﻭ 

21 


P p 

pi 




pe 

ﭖ 

22 


Q q 

qi 




qof 

ﻕ 

23 


R r 

er 




re 

ﺭ 

24 


S s 

es 




sin 

ﺱ 

25 


Ş ş 

sha 


sh 

shin 

ﺵ 

26 


T t 

te 




Te, itqi 

ﺕ,  

ﻁ  

27 


U u 

u (til orqa) 



vov 

ﻭ 

28 


V v 

ve 




vov 

ﻭ 

29 


X x 

xe 




xe 

ﺥ 

30 


Ỳ ỳ 

ü (til oldi) 



vov 

ﻭ 

31 


Z z 

ze 




zol, ze, izg„i 

ﺫ,  

ﺯ ,  

ﻅ  

32 


Ž ž 

že 


ž sirg„aluvchi 

je 

ﮊ 

33 


Ї ї

 



ї (til orqa) 

yo 

 

belgi 



„ 

apostrof 

tutuq belgisi 

ma‟qul 

ﻉ 

 

 



23 

 

6-MA‟RUZA 



Mavzu: O„zbekistonda rus grafikasi asosidagi (Kirill) yozuviga o„tish 

jarayonlari.  

Reja

1. Rus grafikasiga o„tish harakatlarining boshlanishi.  



2.O„zbekistonda Kirill alifbosining shakllanishi va joriy qilinishi.  

3. O„zbek alifbolari orasida kirill alifbosining tutgan o„rni. 

O„tgan  asr  boshlarida  qabul  qilingan  lotinlashtirilgan  o„zbek  alifbosi  va 

orfografiyasiga  1934  yilda  muayyan  o„zgartishlar  kiritilishiga  qaramay,  unda  hali 

ko„plagan islohtalab holatlar mavjud edi.  Bunday nomukammallik omma orasida, 

ziyoliylarning  ma‟lum  qatlamida,  hattoki  hukumat  rahbarlarida  imloga  nisbatan 

norozilik tuyg„ularining shakllanishiga olib kelgan. Natijada, amaldagi yozuvni rus 

grafikasiga ko„shirish g„oyasining ma‟lum darajada qo„llab-quivvatlanishiga zamin 

yaratgan.  

Aytish  mumkinki,  1939-yil  rus  grafikasi  asosidagi  o„zbek  yozuvini 

shakllantirish  yili  bo„lgan:  shu  yilning  boshida  bu  alifboni  (shuningdek, 

orfografiya  qoidalarini  ham)  tuzish  ishi  A.S.Pushkin  nomidagi  Til,  adabiyot  va 

tarix  institutining  lingvistika  sektori  rejasiga  kiritiladi.  Uni  bajarish  esa, 

F.Kamolov, O.Nosirova va Z.Ma‟rufovlarga topshiriladi.  

1939-yilning  25-27  mart  kunlari  shu  institutda  alifbo  va  orfografiya 

masalalariga  bag„ishlangan  respublika  ilmiy  sessiyasi  bo„lib  o„tadi.  Bu  sessiyada 

garchi  lotin  grafisadiga  o„zbek  orfografiyasining  1938-yil  dekabr  oyida  e‟;on 

qilingan  yangi loyihasi  va uning  muhokamasi  yakunlari ko„rilgan bo„lsa-da, unda 

rus grafikasi asosidagi yangi alifboga o„tish haqida ko„plab takliflar bo„lganligi, bu 

masalaning kata ijtimoiy-siyosiy ahamiyatga ega ekanligi alohida ta‟klidlandi.  

Masalan.  Institute  direktori  Sotti  Husainov  o„zining  kirish  nutqida  shunday 

deydi:  “…endi  so„z  oxirida  muhim  masalaga  to„xtalmoqchiman.  U  ham  bo„lsa, 

bizning tilimizning orientatsiyasi masalasi…”, “…biz hozir buyuk rus xalqidan sal 

ajratiladigan  to„siqlarni  madaniyatimizdan  olib  tashlashimiz  kerak…;  bizning 

quvvatimizning  tomirlaridan  eng  kuchlik  bittasi  –  milliy  birlik”,  degan  fikrlari 

ishtirokchilarning qarashlarini tubdan o„zgartiradi.  

Faxri  Kamolovning  ma‟ruzasida  esa,  orfografiya  qoidalarining  yangi 

loyihasi  lotin  alifbosiga  asoslangan  o„zbek  yozuvi  bo„yicha  tuzilgan  bo„lsa-da, 

buni  tuzish  jarayonida  rus  alifbosiga  o„tish,  yozuvimiz  va  orfografiyamizning 

keying istiqboli, sovet-internatsional so„zlarini ko„p tillarda bir xil yozishga intilish 

tendensiyasi mavjudligi ham hisobga olingani alohida ta‟kidlanadi. Bunday fikrlar 

Mirzakalon Ismoilov nutqida ham uchraydi.   

1939-yil,  13-oktabrda  Toshkentda  (Hukumat  uyining  majlislar  zalida) 

poytaxt  ziyolilarining  shahar  partiya  komiteti  tomonidan  uyushtirilgan  yig„ilishi 




24 

 

bo„ladi.  Unda  rus  grafikasi  asosidagi  yangi  o„zbek  alifbosiga  o„tish  masalasi 



ko„riladi.  Majlisda  Usmon  Yusupov,  Yo„ldosh  Oxunboboyev,  Qori  Niyozov, 

Borovkov  kabi  ko„plagan  olimlar,  shoir  va  yozuvchilar,  davlat  arboblari  ishtirok 

etadilar.  

Kun  tartibidagi  masala  yuzasidan  Xalq  Komissarlari  Soveti  Raisining  1-

o„rinbosari  Qori  Niyozov  doklad  qiladi.  Dokladda  arab  va  lotin  grafikalariga 

asoslangan  yozuvlarimizning  o„ziga  xos  tomonlari  haqida  gapirilib,  shunday 

deyiladi:  “Lotinlashtirilgan  alifbe  arab  alifbesidan  ko„ra  anchagina  oson  bo„lib, 

savod chiqarishni tezlashtirgani sababli bu alifbe  o„zining ijobiy samarasini berdi. 

Lekin  shuni  ham  ko„rsatib  o„tish  kerakki,  taraqqiyotimizning  hozirgi  bosqichida 

lotinlashtirilgan alifbening ijobiy  roli  endi  tugadi… hozirgi  tarixiy  etapda  o„zbek 

yozuvining bundan keying rivojlanishi sohasida yuqori bosqich  – hech shubhasiz, 

rus  grafikasi,  ya‟ni  rus  tilining  alifbesi  asosida  tuzilgan  yangi  alifbedan  iborat 

ekanini ko„rsatib o„tish kerak”. 

Dokladchining fikricha, bunday xuloslarga quyidagilar asos bo„ladi:  

1.  Barcha  xalqlarning  (ittifoq  tarkibidagi)  o„zaro  zich  aloqa  o„rnatish 

xohishi;  

2.  Hozirgi  vaqtda  barcha  xalqlarning  rus  tili  va  rus  alifbosiga  juda  qiziqib 

qarayotganligi, shu munosabat bilan barcha milliy Respubliklarda lotinlashtirilgan 

alifbodan rus alifbesiga ko„chish harakatining avj olganligi;  

3.  Rus  grafikasi  asosidagi  yangi  alifboga  ko„chish  problemasining  kata 

siyosiy  ahamiyatga  egaligi,  rus  tiulining  dunyodagi  eng  kata  davlatlar  tomonidan 

rasmiy  til  sifatida  tan  olinganligi,  uning  ko„pgina  kapitalistik  mamlakatlarda 

o„qitilayotganligi;  

4. O„zbek va rus alifbolarining birlashtirilishi natijasida o„zbek bolalarining 

rus tilini, rus bolalarining esa o„zbek tilini o„rganishi ancha osonlashishi;  

5. Rus tili orqali o„zlashgan va o„zlashtirilayotgan internatsional so„zlarning 

talaffuz xususiyatlarini o„zbek yozuvida to„g„ri ifodalash imkoniga ega bo„lish; 

6.  Poligrafiya  sanoatida  bir  qator  qulayliklarning  yaratilishi:  bir  xil 

linotiplardan, bir xil harf kassalaidan foydalanilishi. 

Shulardan  so„ng  dokladchi  dokladchi  o„zbek  va  rus  alfavitlarini 

birlashtirishning  amaliy  tomonlari  va  alifbo  tuzish  prinsiplari  haqida  gapirib, 

quyidagi ma‟lumotlarni beradi:  

1.  Alifboning  dastlabki  loyihasi  A.S.Pushkin  nomidagi  Til  va  adabiyot 

instituti  tomonidan  ishlangan,  so„ng  bu  loyiha  lingvistlar,  grafiklar  va  poligrafiya 

sanoati  mutaxassislari  ishtirokidagi  kengashda  muhokama  qilinib,  ba‟zi 

o„zgarishlar kiritilgan;  

2. Yangi alifboni (loyihani) tuzishda quyidagi prinsiplarga asoslanilgan:  



25 

 

a)  alifbolarda  mumkin  qadar  birlashtirish  manfaatlarini  ko„zda  tutib,  rus 



alifbosini maksimal darajada saqlash;  

b)  rus  alifbosiga  o„zbek  tilining  o„ziga  xos  tovushlarini  ifodalash  uchun 

kerak  bo„lgan  qo„shimcha  harflarni  kiritish.  Bunda  harflarni  tanlash  yoki 

shakllantirishning besh xil yo„li o„ylab ko„rilgan. Xususan:   

-o„zbekcha tovushlarni ifodalashda shu vaqtgacha qo„llab kelingan  lotincha 

harflarni rus alofbosiga shu holicha kiritish;  

-rus alofbosidagi harflar ishtirokida qo„shma harflar tuzish;  

-butunlay yangi shakldagi harflarni yasash; 

-ruscha harflarga diakritik belgilar qo„yib, yangi harflarni shakllantirish.  

Sobiq  ittifoq  hukumatining  oldindan  tuzib  qo„yilgan  rejalariga  muvofiq 

ziyoliylarimiz  oldiga  qo„yilgan  vazifalarni  ana  shu  tarzda  itoatkorlik  bilan  ado 

ettirilgan.  O„sha  paytdagi  ijtimoiy-siyosiy  vaziyatni  esga  oladigan  bo„lsak, 

ko„pchilik  ma‟rifatparvar,  ziyoliy  kishilarning  qatag„on  qilinishi  endi  ishlab 

turganlar uchun qattiq sinovlar ostida fikr bildirishlariga majbur etadi.  

Umuman  olganda,  kirill  alifbosiga  o„tishning  poydevori  ming  yillik 

yozuvimizni isloh qila boshlangan paytdayoq qo„yilgan edi deb hisoblash mumkin. 

Demak,  rus  grafikasi  o„tish  rasmi  ravishda  1940-yil  deb  belgilansa-da,  uning 

harakatlari ancha oldin boshlangan lini yuqorida keltirilgan tarixiy faktlar ko„rsatib 

turibdi. Rus grafikasiga asoslangan o„zbek alifbosiga o„zbek tili tovushlarini to„liq 

ifodalash  uchun  alfavit  oxiriga  4  ta  harf: 




Download 1,71 Mb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   ...   21   22   23   24   25   26   27   28   ...   79




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©hozir.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling

kiriting | ro'yxatdan o'tish
    Bosh sahifa
юртда тантана
Боғда битган
Бугун юртда
Эшитганлар жилманглар
Эшитмадим деманглар
битган бодомлар
Yangiariq tumani
qitish marakazi
Raqamli texnologiyalar
ilishida muhokamadan
tasdiqqa tavsiya
tavsiya etilgan
iqtisodiyot kafedrasi
steiermarkischen landesregierung
asarlaringizni yuboring
o'zingizning asarlaringizni
Iltimos faqat
faqat o'zingizning
steierm rkischen
landesregierung fachabteilung
rkischen landesregierung
hamshira loyihasi
loyihasi mavsum
faolyatining oqibatlari
asosiy adabiyotlar
fakulteti ahborot
ahborot havfsizligi
havfsizligi kafedrasi
fanidan bo’yicha
fakulteti iqtisodiyot
boshqaruv fakulteti
chiqarishda boshqaruv
ishlab chiqarishda
iqtisodiyot fakultet
multiservis tarmoqlari
fanidan asosiy
Uzbek fanidan
mavzulari potok
asosidagi multiservis
'aliyyil a'ziym
billahil 'aliyyil
illaa billahil
quvvata illaa
falah' deganida
Kompyuter savodxonligi
bo’yicha mustaqil
'alal falah'
Hayya 'alal
'alas soloh
Hayya 'alas
mavsum boyicha


yuklab olish