Tasdiqlayman” O‘quv ishlari bo‘yicha prorektor

Glossariy

A

Absolyut sinonimlar. Ma’nosi, qo`shimcha ottenkasi, qo`llanishi va b. Jihatlari bir-biriga to`la teng keluvchi so`zlar. Bunday sinonimlar tilda juda sanoqli bo`lib, asosan, terminlarda uchraydi : tilshunos – tilchi, leksikografiya – lug`atchilik kabi. q. Dubletlar.

Avtosemantik so`zlar. (

Agglutinativ tillar. So`z yasalishi va forma yasalishi agglutinatsiya (q.) Yo`li bilan bo`ladigan tillar.Mas., turkiy tillar, fin-ugor tillari agglutinativ tillarga kiradi.

Agglyutinastiya (< lot. agglutinare–Yopishtirmoq). 1. So`zning o`zak Yoki asosini o`zgartmagan holda (ichki fleksiyasiz) unga stan­dart affikslarni qushish bilan so`z yasalishi va forma yasalishi. Bunda har , bir affiks ma’lum bir ma’no, vazifa bilan qatnashadi. Masalan, turkiy tillarda, jumladan o`zbek tilida yasama so`z­lar va so`z formalari o`zak Yoki asosga ma’lum izchillik bilan affikslar qushish orkali hosil qilinadi va bu affikslarning xar biri uz ma’nosi bilan statnashadi: ter-im-chi-lar-imiz-ga.

2. Ikki so`zning bir so`zga yaxlitlanishi. M., echkini emar > echki emar > echkemar.

Adabiy norma. Til hodisalaridan adabiy til qoida talablariga mos holda, namunali tarzda foydalanishni, tilning adabiyligini ta’minlovchi vositalarni saralashni belgilovchi norma. q. norma.

Adabiy til. Umumxalq tilining ishlangan, sayqal berilgan, ma’lum normaga solingan, xalqning turli madaniy ehtiYojlarriga xizmat qiluvchi formasi. Adabiy tilning ikki ko`rinishi bor: 1) Yozma ko`rinishi, 2) og`zaki ko`rinishi.

Adstrat. (nem. a d s t r a t). Bir teritoriyada turli tillarning uzoq vaqt birga amal qilishi natijasida yuzaga kelgan ikki tillilikning turi.

Adverbializastiya (< lot. adverbium – ravish). Boshqqa turkumga oid so`zning ravishga kuchishi. Masalan, kunda, yakinda, birdan kabi- lar.

Additiv son (

Addistiya (< lot. additio – stushish). Transformastiyaning bir usuli; sodda gap strukturasining uyushiq bulaklar bilan kengaytirilishi. Masalan, Akasiga sovg`a oldi – Akasi, ukasi va singillari- ga sovg`a oldi. transformastiya.

Antropologik lingvistika (< grek, anthropos – odam + logos – ga’limot). Tilshunoslikning uz Yozuviga ega bulmagan tillarni ur- gapuvchi bulimi.

Antroponim (< anthropos – odam + oputa – nom). Kishining atostli oti, ism.

Antroponimika. Leksikologiyaning (onomastikaning) kishi otlarini (ismlarini) o`rganuvchi bo`limi.

Asindeton (< grek, asyndeton – borlanmagan). ayn. boglovchi- siz bog`lanish.

Asliy sifatlar. Predmet belgisini bevosita, boshka predmet- ga nisbat kilmagan xolda ifodalaydigan sifatlar: qizil, yaxshi, shirin, orik kabilar. qiyos. nisbiy sifatlar.

Akkomodatsiya. (lot. Accomodatio – muvofiqlashuv ). Yonma-Yon kelgan undosh va unli tovushlar artikulyatsiyasining bir-biriga uyg`unlashuvi. Mas., i, u unlilari k, g undoshlari bilan Yondosh kelganda, ularga moslashib, oldingi qator unli sifatida talaffuz qilinadi: kiyik, sigir, bugun, gul. Xuddi shu unlilar chuqur til orqa q, g` undoshlari bilan Yondosh kelganda, ularga moslashib, ma’lum darajada til orqa unlisi kabi talaffuz qilinadi: qiyin, quyuq, g`ujum va b.

Akkumuliyatsiya. Biror tilda aktiv ishlatiladigan so`z, ibora va sh.k. ta’sirida xuddi shunday so`zlarning boshqa tilda ham aktiv ishlatila boshlashi.

Aktiv lug`at. Shu tilda so`zlashuvchilar tushunadigan va ishlatiladigan, aktiv ravishda qo`llaydigan so`zlar. qiYos. passiv konstruksiya.

Akustik fonetika (

Aksent (

Aksentema (

Aksentologiya (

Alfavit(grek alifbosidagi birinchi ikki harfning nomi – alpha va beta dan). Grafik shakllarning majmui, ma’lum tartibda joylangan holati. O`zbek alvaviti.

Amorf tillar (grek. amorphous < a – inkor prefiksi+morphe - forma). Affikslarga ega bo`lmagan, so`zlar orasidagi Grammatik aloqalar bitishuv Yo`li bilan Yoki Yordamchi so`lar vositasida ifodalanadigan tillar. M.: xitoy tili.

Analitik tillar. Grammatik ma’nolarforma yasovchi affikslar Yordamida emas, balkiYordamchi so`zlar , so`z tartibi, intonatsiya Yordamida ifodalanadigan tillar. Masalan, ingliz, fransuz, ispan tillari analitik tillar gruppasiga kiradi.

Antiteza (grek. qarama-qarshi qo`yish). qiYoslanuvchi fikr, tushuncha, obrazlarni qarama-qarshi qo`yishdan iborat stilistik figura: Yaxshi topib gapirar, Yomon qopib. Do`st bo`lish oson, uni saqlash qiyin.

Antonimiya. Til birliklarining o`zaro semantik jihatdan zid qarama-qarshi bo`lish hodisasi. Leksik antonimiya. Affiksial antonimiya. Sintaktik antonimiya.

Antonimlar (

Anokopa (grek.opohope-kesib chiqarish). So`z oxiridagi tovush Yoki tovushlarning tushib qolishi. M.: kel-ke, to`rt-to`r kabi.

Argo(fran. argot - jargon). Biror ijtimoiy guruh, toifaning (masalan, studentlar, sportchilar, o`g`rilar va b.) o`ziga xos, boshqalar tushunmaydigan leksik elementlardan iborat yasama tili.

Abjad hisobi – arab alifbosidagi harflarning har biri ma’lum songa tengligi asosida yuritiluvchi hisob. Ya’ni arab harflarining har biri alifbo tartibida ma’lum sonni ifodalaydi. Oson eslab qolinishi uchun sonlarni ifodalaYotgan harflarni qat’iy alifbo tartibida biriktirish orqali sakkizta sun’iy so`z hosil qilingan bo`lib, ular hech qanday lug`aviy ma’noga ega emas. Abjad, havvaz, hutti, kalaman, sa’fas, qarashat, saxxaz, zazag`. Abjad hisobi atamasi mazkur so`zlarning birinchisi nomidan kelib chiqqan. Bu harflar 1 dan 1000gacha sonlarni bildiradi. Sharq mumtoz she’riyatida abjad hisobidan ta’rix yozish, chiston va muammolarda keng istifoda etiladi.

Avtobiografik asar– (yun. Autos-o`zim, bios–hayot, grafo–yozaman)–muallifning o`z haYoti haqida izchil hikoya qilishiga asoslangan adabiy janr. Avtobiografik asar muallifi o`z hayotini qaytadan yashab ko`radi, uni bir butun sifatida idrok etishga intiladi. A.a. aksar hollarda mualliflarning ijodiiy yetuklik pallalarida, umrlari nihoyasida yoziladi. (mas. Oybekning “Bolalik” qissasi.) u memuar, kundalik va sayohatnomalarga o`xshab ketsa-da, ulardan tubdan farq qiladi. Shuningdek, A. a. avtobiografik xarakterdagi asarlar hamda turli munosabatlar bilan yoziladigan tarjimai hollardan tafovutlanadi.

AdabiYot – (ar. adab–go`zal xulq) – keng ma’noda, inson tafakkurining mahsuli o`laroq dunYoga kelgan, o`qish uchun mo`ljallab Yozilgan asarlar jami. Tor ma’noda – so`z san’ati, badiiy adabiYot.

Adabiyotshunoslik– (ar. –adab, fors. tanish, o`rganish)– badiiy adabiyotning kelib chiqishi, mohiyati, rivojlanish qonuniyatlari, ijtimoiy aloqalarni o`rganuvchi fan. A.ning ob’yekti bo`lmish badiiy adabiYotga taalluqli ilmiy muammolar ko`lami-predmeti juda keng. Zamonaviy A. fani uchta asosiy sohadan tashkil topadi: adabiyot tarixi, adabiYot nazariyasi va adabiy tanqid. Uning matnshunoslik, manbashunoslik, bibliografiya singari yordamchi sohalari ham mavjud.

Allegoriya–( yun. allos-o`zgacha, agoreuo- gapiraman)– 1) mavhum tushuncha Yoki hodisani konkret narsa orqali ifodalashga asoslangan ko`chim turi. Mas. tulki–ayYorlikni ifodalaydi.

Alliteratsiya– (lot.al- yonida, litera–harf) – she’riy nutqda (nasrda nisbatan kam) bir xil undosh tovushlarning takrorlanishiga asoslangan ifodaviylikni kuchaytiruvchi vosita, takrorning fonetik sathdagi xususiy ko`rinishi. Mas. sochilgan sochingdek sochilsa siring (Cho`lpon).

Annotatsiya– (lot. annotatio- izoh, sharh) – asar mazmunining qisqacha baYoni. Noshirlik amaliYotida kitoblarning ichki muqovasida, ilmiy maqolalarning sarlavhasidan keyin beriladi. A. asarning o`ziga xos pasporti bo`lib, u bilan umumiy tarzda tarzda tanishtiradi.

Antologiya– (yun. guldasta)– biror milliy adabiYot, davr, adabiy Yo`nalishga mansubligi jihatidan tanlangan ijodkorlar asarlaridan namunalarni jamlovchi to`plam.

Aforizm – (yun. ta’rif, ixcham ifoda) – muallifi ma’lum bo`lgan, ixcham shaklda va ta’sirli ifoda etilgan umumlashma fikr.

Arxaizm (grek. qadimgi). Ma’lumdavr uchun eskirgan, iste’moldan chiqa boshlagan til birligi (so`z, frazeologizm va b.). Mas., surur(sevinch), xaYon (foyda) va b.

Atributiv forma. So`zning gapda asosan anshugovchi funkstiyasi -da kelishiga xos formasi. M. o`zbek tilida fe’lning sifatdosh formasi -(kelayotgan, keladigan kabi), otning uxshatish va urin belgisi formalari (toshdek, bogdagi kabi).

Aferezis (

Afrikata (lot. ishqalayman). qorishiq undosh tovush, paydo bo`lish o`rniga va ovozning ishtirokiga ko`ra bir xul bo`lgan portlovchi tovush bilan sirg`aluvchi tovushning yaxlit, bitta tovush sifatida talaffuz qilinishiga teng keladi. Mas.: choy so`zidagi ch, joy so`zidagi j, tsirk so`zidagi ts tovushlari afrikatalardir.

B

Bajaruvchi shaxs. Harakatni bajaruvchi shaxs, subekt, agens.

Belgilash olmoshlari. Shaxs-predmet, uning belgisi, soni xususiyatlarini jamlab yoki ajratib kursatuvchi (shu tarz- da belgilovchi) olmoshlar: xamma, barcha, har, har narsa, har qaysi, har qancha kabilar.

Belgili. Affiks qatnashgan: Belgili qaratqich kelishigi. Belili tushum kelishigi. qiYos. belgisiz.

Belgisiz. Affiks yashiringan, qatnashmagan: Belgisiz qaratqich kelishigi. Belgisiz tushum kelishigi. qiyos. belgili.

Birgalik daraja. ayn. birgalik nisbati.

Birgalik nisbati. Harakatning bajaruvchisi birdan ortik; eka- niii bildnradigan nisbat. Bu nisbat -sh affiksi bilan yasaladi: borishdi kabi.

Birinchi shaxs. So`zlovchi. Bu ma’no quyidagicha ifodalanadi:

1) 1 shaxc kishilik olmoshlari bilan: men, biz; 2) egalik ka- tegoriyasining 1 shaxs formalari bilan: hunarim; maqsadim, vazifamiz kabi; 3) shaxs-son kategoriyasining 1 shaxs formalari : bildim, o`rgatdim, qaytdik kabi.

Bir ma’nolilik. aynan monosemiya.

Bir tilli lug`at. So`zligi va unga beriladigan ta’rif-tavsiflar bir til (o`z til ) materialidan bo`ladigan lug`at. Bunday lug`atlar bir necha turga ega. Mas.: izohli lug`at, imlo lug`ati, sinonimlar lug`ati va h.

Bobo til. Genetik jihatdan o`zaro bog`liq tillarning kelib chiqish va taraqqiy etish manbai (asosi) deb qaraladigan til, qiYosiy-tarixiy metod bilan tiklanadigan abstract lingvistik model.

Bosh ma’no. Polisemantik birlik ma’nokari sistemasida markaziy o`rinda turadigan, boshqa ma’nolar unga to`g`ridan-to`g`ri Yoki biror ma’no orqali bog`lanadigan ma’no. mas.: ko`z so`zining ko`rish organi ma’nosi boshqa ma’nolariga nisbatan bosh ma’nodir.

Bosh so`z. 1. lug`atlarda izohlanadigan, tarjima qilinadigan so`z. Lug`at maqolasi bosh so`zga tuziladi.

2. So`z birikmasidagi hokim so`z.

Bosh urg`u. Bo`g`inlarni so`zga birlashtirib turuvchi asosiy tom ma’nodagi urg`u. qiYos. ikkinchi darajali urg`u.

Bog`li (ko`chmas) urg`u. So`zda bo`g`inlar soni soni o`zgarishiga qaramay o`rni o`zgarmaydigan urg`u.

Bo`g`in ko`chirish. ayn. so`z ko`chirish.

Badiiy tahlil – (ar. tekshirish, hal qilish) – adabiy asarning mazmun mohiyatini idrok etish, uning yaxlit estetik hodisa sifatidagi mavjudligini turli aspektlarda o`rganib, o`ziga xosligini ochib berish va qimmatini belgilashga qaratilgan hissiy-intelektual faoliyat.

Badiiy to`qima – (ruscha kalka-xud.vim.)– Yozuvchining ijodiy tasavvur va taxayyuli mahsuli, voqelikda real asosi Yoki to`liq o`xshashi mavjud bo`lmagan badiiy obrazlar, haYotiy holatlar, voqealar yaratishda namoYon bo`luvchi bad. Ijodning muhim komponenti.

Band – she’rning ritmik ritmik – intonatsion va mazmuniy jihatdan nisbiy mustaqillikka ega bo`lagi.

D

Daraja kategoriyasi. 1. Belginiig bir-biriga qiYosan daraja- siii kursatadigan grammatik kategoriya. Asosan sifat turkumiga, qisman ravish turkumiga xos. Bu grammatik kategoriyaning uch turi bor: 1) oddiy daraja ; 2) ozaytirma daraja , o r t t i r m a daraja .

Dekorrelyastiya (< lot. rle–«olish», «ajratish» ma’nosi ang- lashiladigan pristavka- jcorrelalio– uzaro aloka, munosabatdorlik). So`zda morfemalar miqdori saklangani holda ularning ma’nosi, xarakteri va uzaro munosabatining uzgarishi. Masalan, uning asli ul – olmosh va -ing – karatkich kelishigi affiksidan tarkib topgan. Keyinchalik morfemalarga ajralish uzgargan: u – olmosh va -ning – kelishik affiksi. k. morfologik qayta bulinish.

Deminutiv (< lot. , deminutus – kichraygan). ayn. kichraytish formasi: kizcha, stolcha, tugunchak kabi.

Denotat (< lot. denotare – belgilamok;). Til birligi ( so`z) Yordamida iomlanuvchi (ataluvchi) vokelik, narsa-predmet. qiYos. signifikat.

Derivatologiya. ayn. so`z yasalishi 1.

Derivastion ma’no. Yasama so`zda so`z yasovchi affiks ifodalaydigan, so`z yasash asosining moddiy ma’nosini konkretlashtpradigan, chegaralaydigan ma’no. Masalan, ishchi so`zida shaxs (shaxs oti), ma’nosi (derivastion ma’no) -chi affiksi Yordamida ifodalanadi.

Derivastion morfema. Asosning ma’nosini uzgartirib, yangi so`z yasovchi morfema.

Derivastiya (< lot. derivatio – ayrilish, ajralish). Affikslar Yordamida yangi so`z yasalishi: kulgi (kul + gi), qiskich (qis + qich), gulla (gul+la) kabi.

Denotat. (lot. deminutis - belgilamoq). Til birligi Yordamida nomlanuvchi voqelik, narsa-predmet.

Denonativ ma’no. Denotat bilan bevosita bog`liq, uni bevosita bidiruvchi ma’no. Sodda roq aytganda so`zninig bosh ma’nosi.

Derivatsion ma’no. yasama so`zda so`z yasovchi affiks ifodalaydigan, so`z yasash asosining moddiy ma’nosini konkretlashtiradigan, chegaralaydigan ma’no. Mas., ishchi so`zida shaxs (shaxs oti), ma’nosi (derivatsion ma’no) -chi affiksi Yordamida ifodalanadi.

Derivatsiya (lot. derivation – ayrilish, ajralish). Affikslar yordamida yangi so`z yasalishi: kulgi (kul+gi), qisqich (qis+qich).

Diakritik belgi (grek. diakritikos - farqlovchi). Harfga qo`shimcha ravishda biriktirilib, boshqacha tovushni ko`rsatuvchi harf hosil etishda qatnashadigan belgi va b.

Dialekt (grek. dialektos – sheva, lahja). Umumxalq tilining son jihatdan nisbatan kam bo`lgan territorial, sotsial va professional jihatdan umumiylikka ega bo`lgan kishilar foydalanadigan ko`rinishi.

Diereza (grek. diaresis – bo`linish). qator undoshlardan birining assimilyatsiya Yoki dissimiliyatsiya natijasida tushib qolishi. Mas.: arslon – aslon kabi.

Dominanta (lot. dominans, dominantis - hokim). Sinonimik qatordagi bosh so`z: bu so`z sinonimik qatordagi umumiy bo`lgan denonativ ma’noni ifodalaydi: yuz – bet – aft – bashara – chehra – jamol – diydor – oraz – uzor – uzor – ruxsor sinonimik qatorida yuz dominanta hisoblanadi.

Dubletlar (frans.dublet