Tasdiqlayman’’ Oltiariq sanoat texnikumi direktori ­­­­­­­­ ­­­­­­­­­­­­­ U. Jomiyev

O’quvchilar faoliyatini faollashtirish:
(2.3-ilova)

Tezkor so’rov usuli orqali bilimlarni faollashtiradi.

Tezkor so’rov uchun savollar

1. 
   Shuntlarning vazifasini aytib bering?
   
2. 
   O’lchash o’zgartkichlari nima uchun xizmat qiladi?
   
3. 
   Qo’shimcha rezistorlar vazifasini aytib bering?
   

Yangi o’quv materiali bayoni:
(2.4-ilova)

1. 
   Sinusoidal tokli elektr zanjirlarida energiyaning tebranishi.
   

Elektr zanjirining elementlariga bog‘liq holda ularda energiya tebranishlari sodir bo‘ladi. 15.1–rasmda vaqtning har xil oraliqlarida shtrixli strelka yordamida tokning haqiqatdagi yo‘nalishlari «+» va «-» ishoralar bilan zanjir qismalaridagi va uning barcha qismlaridagi kuchlanishlarning haqiqatdagi yo‘nalishlari kursatilgan:
15.1–rasmda pat dumli strelkalar bilan energiya oqimining yo‘nalishlari tegishli vaqt oraliqlarida keltirilgan. 15.1–a rasm vaqtning 0 dan t₁ gacha bo‘lgan oralig‘iga mos bo‘lib, ushbu vaqt oralig‘ida tok qiymati noldan boshlab o‘zining maksimal qiymatigacha erishadi. Ushbu vaqt oralig‘ida energiya cho‘lg‘amda yig‘iladi.
Kondensatordagi kuchlanish qiymati o‘zining absolyut qiymatiga ko‘ra pasayganligi sababli, kondensatorda yig‘ilgan energiya qaytib, cho‘lg‘amdagi magnit maydonining energiyasiga aylanadi. Bu holatda:
L> 1/C va P_L>P_c

Shuning uchun, cho‘lg‘amda qo‘shimcha energiya zanjirni ta’minlovchi manbadan ham kelib qo‘shiladi. Zanjirni ta’minlayotgan manba, shuningdek r qarshilik tomonidan yutilayotgan aktiv energiyani ham qoplaydi.

15.1–b rasmdagi sxemada esa vaqtning t₁ qiymatidan t₂ qiymatiga oralig‘i kursatilgan. Ushbu vaqt tok kamayib boradi va cho‘lg‘am magnit maydonida to‘plangan energiya qisman kondensatorga oqib o‘tadi, uni zaryadlaydi va qisman esa, aktiv r qarshilikli qismda (bo‘lakda) issiqlik energiyasiga aylanib sarf bo‘ladi. Vaqtning ushbu oralig‘ida tok xali ham yetarli darajada katta qiymatga ega bo‘lgani sababli i²  r quvvat ham ancha katta qiymatga egadir. Demak, manba zanjirga energiyani o‘zatadi va r qarshilikli qismdagi energiya sarflarini qisman qoplaydi.
t₂ vaqt momenti (lahzasi) shunisi bilan diqqatga sazovorki, bu vaqtda i² r kattalik shu darajada kichraygan bo‘ladiki, cho‘lg‘amdagi energiya kamayishining tezligi kondensatorga o‘tayotgan va r aktiv qarshilikli qismga o‘tayotgan energiyaning ortish tezligini belgilaydi. Kursatilgan vaqt oralig‘ida butun zanjirning ulanish qismalaridagi quvvat miqdori nolga teng (R = 0).
Nihoyat 15.1–v rasmdagi holat vaqtning t₂ da t₃ qiymatigacha oralig‘iga mos bo‘lib, ushbu vaqt davomida tok t₂ momenti (lahzasi) dagi qiymatidan t₃ moment (lahza) ga kelib nolgacha pasayadi. Ushbu vaqt oralig‘ida energiya cho‘lg‘amdan kondensatorga, r aktiv qarshilikli qismga va zanjir qismalariga ulangan manbaga qaytib o‘tishi davom etadi. Kursatilgan vaqt oralig‘i uchun R < 0.
Kondensatorda elektr maydoni energiyasi, induktiv cho‘lg‘amda esa magnit maydonining energiyalari yig‘iladi. 15.2–rasmda ideal tebranuvchan kontur tasvirlangan. Agar boshlang‘ich momentda (lahzada) 1 va 2 -nuqtalarga tashqi ta’minlash manbai ulansa, K kalit ochiq bo‘lgan holatda S kondensator zaryadlanadi. Endi tashqi ta’minlovchi manbani o‘zamiz va K kalitni yopamiz, u holda tebranuvchan konturni hosil qildik. Kondensatorda to‘plangan elektr maydon energiyasi cho‘lg‘amga, magnit energiyasi ko‘rinishiga oqib o‘tadi. Va, aksincha, induktiv cho‘lg‘amda to‘plangan energiya induktiv tok ta’sirida kondensatorni qayta zaryadlaydi va elektr maydoni energiyasiga aylanadi.
Ideal tebranuvchan konturda bu so‘nmas bo‘lib ko‘rinuvchi tebranishlarni hosil qildik. Ammo konturda o‘tkazgichning aktiv qismlarining qarshiligi bor. Umumiy holatda konturning to‘liq energiyasi quyidagilardan tashkil topgan:

1.