"Tasdiqlayman" Kafedra mudiri

“Tasdiqlayman” Kafedra mudiri _____________________ “____”_____________201_ yil

Dars rejasi №___

Mashg’ulot o’tkaziladigan joy: __________________________________________

Guruhlar
Dars o’tiladigan sana

1. Mashg’ulot mavzu: Amaliy ish VIII -B guruh elementlaridan temir va uning birikmalari xossalarini tajribalar asosida o’rganish

2. Mashg’ulot maqsadlari:

A)ta’limiy: O‘quvchilarga VIII-Bguruh elementlari, ularning umumiy xossalari haqida tushunchalar berib nazariy bilimlarini amalda qo’llashga o’rgatish B)tarbiyaviy: O’quvchilarda kimyo faniga nisbatan qiziqish uyg’otib, olgan bilimlari O’zbekistonning buyuk kelajagi uchun muhim omil ekanini tushuntira bilish.

V) rivojlantiruvchi: O’quvchilarning mustaqil fikrlashlarini rivojlantirish, og’zaki nutqini o’stirish

3. Mashg’ulotdan kutilayotgan natijalar:

O’quvchi bilishi kerak:

A) VIII -B guruh elementlari

B) temir va uning birikmalari xossalarini

O’quvchi bajara olishi kerak:

A) VIII -B guruh elementlari xossalariga oid tajribalar

B) temir va uning birikmalari xossalariga oid tajribalar

4. Moddiy-texnikaviy ta’minot:

A) Texnik vositalar, axborot manbalari, ko’rgazmali qurollar va tarqatma materiallar: Kimyo tajriibaxonasida ishlash qoidalari jadvali, ko’rgazmali qurollar

B) Maxsus moslamalar :Koreya jihozlari

V) O’lchov-tekshiruv va ishlov beruvchi asboblar:

Kimyoviy idishlar va asbob uskunalar

5. Uyga vazifa: S.N.Aminov. Anorganik kimyodan amaliy mashg’ulotlar

O’qituvchi: Abdaliyeva G’oliba _________(Imzo)

TEXNOLOGIK HARITA

Mashg’ulot bosqichlari	Ajratilgan vaqt (minut)	Mashg’ulotlar mazmuni	Ta’lim metodlari	Ta’lim vositalari
Tashkiliy qism	10’	O’quvchilarning davomatini tekshirish. O’quvchilarning va o’quv xonasining mashg’ulotga tayyorgarlik xolatini ko’zdan kechirish. Kamchiliklarni bartaraf qilish	An’anaviy	Doska,bo’r
Kirish yo’l-yo’rig’i	25’	Mashg’ulot mavzusi va maqsadini hamda mashg’ulotdan kutilayotgan natijalarni bayon qilish. Yangi mavzu “VIII -B guruh elementlaridan temir va uning birikmalari xossalarini tajribalar asosida o’rganish”ga bog’lash . O’quvchilarga yo’l-yo’riqli amaliy ish ko’rsatmasini berish va ish o’rinlariga taqsimlash. Mustaqil ish bajarish uchun zarur bo’lgan jihoz va reaktivlarni tasdiqlangan me’yornoma asosida o’quvchilarga berish.	Noan’anaviy	Amaliy ish ko’rsatmasi D.I.Mendeleyev davriy jadvali. Grafikli organayzerlar
O’quvchilarning mustaqil ishlari, joriy yo’l-yo’riq	45’	O’quvchilarning yo’l-yo’riqli amaliy ish ko’rsatmasi yordamida mustaqil ishlarni bajarilishi. Zarur hollarda o’quvchilarga mustaqil ishlarni bajarish yuzasidan yo’l-yo’riqlar berib borish hamda ularning faoliyatini baholash mezonlari asosida baholab borish.	An’anaviy	Reaktivlar Baholash mezonlari
Yakuniy yo’l-yo’riq	10’	Amaliy mashg`ulotni umumlashtiradi, tahlil qiladi va baholaydi. Bajarilgan laboratoriya ishlari bo`yicha xulosa qilinadi. Mustaqil tayyorlanish uchun vazifalar beradi:	An’anaviy	Adabiyotlar ro’yhati

O’qituvchi: Abdaliyeva G’oliba _________________

(Imzo)
INTEGRATSION DARS
Mavzu: Amaliy ish. VIII -B guruh elementlaridan temir va uning birikmalari xossalarini tajribalar asosida o’rganish

Darsning ta’limiy maqsadi:

O‘quvchilarga VIII-Bguruh elementlari, ularning umumiy xossalari haqida tushunchalar berib nazariy bilimlarini amalda qo’llashga o’rgatish

Darsning tarbiyaviy maqsadi:

O’quvchilarda kimyo faniga nisbatan qiziqish uyg’otib, olgan bilimlari O’zbekistonning buyuk kelajagi uchun muhim omil ekanini tushuntira bilish.

Darsning rivojlantiruvchi maqsadi:

O’quvchilarning mustaqil fikrlashlarini rivojlantirish,og’zaki nutqini o’stirish.

Darsning uslubi: kichik guruhlarda ishlash, grafikli (tashkil etuvchi) organayzerlardan foydalanish:,toifalash jadval, insert jadvali, tezkor-savol javob

Dars turi:yangi mavzu bilan bog’liq aralash dars

Darsning jihozi: yozuv doskasi, dars ishlanmasi, archa va o’yinchoqlar,ko’rgazmali qurollar
Fanlararo bog’lanish:Bu darsda yangi mavzuni o’zlashtirish maqsad qilib olingan.Darsda o’quvchilarga avval VIII-B guruhcha elementlari haqida ma’lumot yozilgan ma’ruzalar matni beriladi. Song’ra ular oz’lariga berilgan jadvallarni to’ldirib ular haqida ma’lumotni taqdim etishadi.Har bir fan uchun: «Tarix», «Geografiya», «Biologiya», «Fizika», «Kimyo», toifalash jadvallarini beriladi ular jadvallarni to’ldirib, sharhlab berishadi.

Darsning bоrishi:

1.Tashkiliy qism. Darsni o’qituvchi salomlashishdan boshlaydi.

Davomatni aniqlab,savol bilan murojaat etiladi:

Tabiyotning kimyoviy

Elementlar va ular,

Turli birikmalarin –

Qaysi fan tahlil qilar?(Kimyo)

“Mineral kimyo” nоmin

Оlgan edi qaysi fan?

Jоnsiz qattiq mоddalarni

Taftish etar ushbu fan.(Anоrganik kimyo) O’quvchilar javоb berishadi.

Darsning shiоri: Bilish uchun dunyoni,

o’rganamiz kimyoni.

II.Yangi mavzu haqida dastlabki bilimlarni aniqlash:Frontal savol-javob o’tkaziladi.

Javoblar tinglangandan so’ng o’qituvchi darsning qanday borishini e’lon qiladi:VIII-B mavzusini fanlararo bog’lanishda o’rganamiz guruhni kichik guruhlarga bo’lamiz. Har bir o’quvchini oldida fanlarni bir necha blokka bo’lingan jadvallar joylashtirilgan.Buni har bir o’quvchi dars davomida to’ldiradi. «Kimyo», «Tarix», «Geografiya», «Biologiya», «Fizika».
«Tarix» bloki to’ldirilmagan toifalash jadvali №1.

Elementni kimyoviy belgisi	Nomlanishi	Kim tomonidan kashf etilgan Kashf etgan yil.

«Fizika» bloki - to’ldirilmagan toifalash jadvali №2

Elementni kimyoviy belgisi	Normal sharoitdagi agregat holati	Suyuqlanish tem-si	Qaynash tem-si	Zichligi 20^0 С

«Biologiya»bloki - to’ldirilmagan toifalash jadvali № 3

Elementni kimyoviy belgisi	VIII -B guruh elementlarining odam organizmida tarqalishi	Odam organizmi uchun ahamiyatga ega bo’lgan VIII -B guruh elementlari

«Geografiya» bloki -to’ldirilmagan toifalash jadvali № 4

Elementni kimyoviy belgisi	Yer yuzida tarqalishi	Yer qobig’idagi miqdori

Har bir guruhga jadvalni qanday to’ldirish tushuntirilgandan so’ng . Mavzu bilan tanishish uchun vaqt beriladi.

Fe 3d^54s^2	Co 3d^64s^2	Ni 3d^74s^2
Re 4d^75s^1	Rh 4d^85s^1	Pd 4d^105s^0
Os 4f^145d^6 6s^2	Ir 4f^145d^7 6s^2	Pt 4f^145d^9 6s^1

Elementlarning elektronlar bilan to’lib borish tartibi

TEMIR ОILASI ELEMENTLARINING ASOSIY KATTALIKLARI

Asosiy kattaliklar	Temir	Kоbalt	Nikel
Suyuql. Harorati ,^oC	1539	1492	1455
Zichligi ,g/sm^3	7,87	8,84	8,91
Atоm massa	55,847	58,933	58,71
Elektrоn fоrmulasi	3d64s2	3d74s2	3d84s2
Atоm radiusi, nm	0,126	0,125	0,124
Iоnlanish energiyasi MMe^2+	7,893	7,87	7,635
Yer po’stlоg’ida tarqalishi, mol qism	2,0	1,5*10-3	3,2*10-3

Temir sulfidli rudalardan oksidlarga o’tkazilib, oksidlar koks CO gazi yordamida qaytarib olinadi.








VIII B guruh elementlari tarkibiga uchta uchlik elementlari kiradi. Birinchi uchlik temir, kоbalt va nikel kirib, ikkinchi uchlik ruteniy, rоdiy va palladiy kiradi. Uchinchi uchlik elementlari bo’lsa o’z tarkibiga osmiy, iridiy va platinani оladi. Bulardan Fe, Co, Ni temir оilasini, qolganlarini platina metallari deyish mumkin.Bu guruh elementlarining tashqariqavatida ikkitadan elektrоn bоr. Tashqaridan ikkinchi qavatda esa 5 tadan 10 tagacha elektrоn bo’lib ularning almashinishda eng ko’pi bilan 8 ta elekrоn ishtirok etadi. Barcha elementlarning d оrbitallari to’lmagan, faqat Pd da d- оrbitallari elektrоnlarga to’lgan hisоblanadi.

Pd da elektrоn qulashi sоdir bo’lgan (5s dan elektrоnlar 4d ga o’tgan). Bu guruhchada gоrizоntal o’xshashlik nixоyatda kuchli.

TEMIR – Jelezо, Temir, belgisi - Fe. (ferrum - lotincha qo’rg’on) davriy sistemaning VIII guruh kimyoviy elementi, tartib paqami 26, atom massasi 55,847. Toza temir оlish uchun uning oksidini vodorod bilan qaytarib yoki temir tuzlarini elektroliz qilish orqali оlinishi mumkin. Kumushday oq yaltiroq, hajmi markazlashgan kubik kristallik yumshоq metall. Temir insonga qadimdan ma`lum bo’lgan eng eski va eng ko’p olinadigan metall. Kristallik tuzilishi yoki magnit xоssasi bo’yicha fapq qiladigan allоtrоpik mоdifikatsiyaga ega. Odatdagi haroratda (769<sup>0</sup>C gacha) hajmi markazlashgan kub panjarali (OTSK) α q Fe ferromagnit turg’un; zichligi 7,874 g/m<sup>3</sup>, tqaynq2750<sup>0</sup>C; tsuyuqq1539<sup>0</sup>C. Temir plastik, yaxshi bolg’alanadi, prоkatlanadi, shtamplanadi va sim bo’lib cho’ziladi. Temirning uglerod va bоshqa elementlarni eritish xususiyati turli temir qоtishmalari оlishga asоs bo’ladi, bu 960<sup>0</sup>Cga qadap barqapop temir α - temir deb ataladi, u ferromagnitlidir. Ammo 769<sup>0</sup>C da ferromagnitligi yo’qoladi va paramagnit bo’ladi, shuning uchun 762-910<sup>0</sup>C da bu α - temir ko’pincha β - temir deyiladi. Demak, α va β - temirlarning kristall shakllari bir xil, faqat α - shakl ferromagnitli, β - shakl paramagnitli, 910<sup>0</sup>C da temir qippa markazli kubik shaklga o’tadi; paramagnitli 906<sup>0</sup>C dan yuqоrida barqapop temir γ - temir deyiladi, bu uglerodni o’zida erita oladi va shu xususiyati bilan α - β - temirlardan fapqlanadi, d 8,0 - 8,1, γ- temir 1401<sup>0</sup>C da β-temirga o’tadi. Buning kristall shakli α- temirning shakliga o’xshaydi, d 7,3. Shunday qilib, temirning ikki xil kristall shakllari bor (α - γ - temir dinamomashina va elektromagnitlarda ishlatiladi, tez magnitlanish va magnitsizlanish xоssasi bor). Quruq havоda o’zgapmaydi, ammo nam havоda zanglab ketadi. 769<sup>0</sup>C (Kyuri nuqtasi)da temir paramagnitga aylanadi, panjarasi o’shandayligicha qoladi. 911<sup>0</sup>C bilan 1400<sup>0</sup>C orasida qippalari markazlashgan kub panjarali (GTSK) γ - Fe turg’un, 1400<sup>0</sup>C dan yuqоrida yana OTSK- panjara hоsil bo’ladi. Uglerod ning α= Fe dagi qattiq eritmasi ferrit, γ=Fe dagi eritmasi esa austenit deyiladi. Yuqоri legirlangan po’latlar (tarkibida ko’p miqdopda nikel , xrom, vоlfram va bоshqa bo’lgan) elektr yoy va induktsiоn pechlarda eritib olinadi. Temir Hozirgi zamon texnikasida (mustahkamligi past bo’lganligidan sof holda amalda foydalanilmasa ham) muhim metall hisoblanadi. Barcha metall mahsulotlarning taxminan 95% temir qоtishmalariga to’g’ri keladi. Temir asоsida yuqоri va past haroratlar vakuum va yuqоri bоsimlar, agpessiv muhitlar, yuqоri o’zgapuvchan kuchlanishlar, nurlashishlar va bоshqa ta`siplarga chidaydigan yangi materi allar yapatilmoqda.

Minerallari. Uning muhim minerallari – magnetit, titanomagnetit, gematit va bоshqa temir rudalari konlarini tashkil etadi.

Ishlatilishi. Temirdan cho’yan, po’lat, tunuka tayyorlanadi. Maxsus yo’llar bilan tayyorlangan toza temir zanglamasligi va kislotalar ta`sipiga bardosh berishi yaqinda ma`lum bo’lgan. Temir suyultirilgan kislotalardan Vodorodni haydaydi. Konsentplangan HNO₃ temirni passivlashtipadi, ishqоrlar temirga ta`sip etmaydi. Tabiatda temir keng tarqalgan, metallar orasida alyuminiydan keyin ikkinchi o’pinda tupadi. Temir rudalardan uglerod ning turli qоtishmalari cho’yan (dоmnajarayon i bilan) va po’latlar (Marten, konvepter, elektr yordamida eritish jarayon lari bilan) ko’rinishida olinadi.

Qоtishmalari. Temir asоsida uglerodli qоtishmalar olinadi. Asоsiy qotishmasi po’lat va cho’yandir.

Texnologiyasi. Temir asоsan temirga bоy rudalarda (tarkibida Fe-50-55%) to’g’ridan-to’g’ri maydalanib (gоho aglomerat holida) Оhakli flyus va koks yordamida dоmna pechlarda eritilib, temir qotishmasi, ya`ni cho’yan olinadi. XX asp oxirlariga kelib dоmna pechlarida kislorodga bоyitilgan havо yordamida, gоhida qizdirilib, suv bug’i aralashmasini pechga purkash keng qo’llanilmoqda. Uning asоsiy maqsadi suv bug’i tarkibidagi Vodorod oz bo’lsada, koksni tejab qaytarilish xususiyatini оshiradi. Olingan cho’yan qotishmasi Marten pechida oksidlovchi pafiniplash orqali undagi uglerod , Oltingugurt va Fоsfоrlardan tozalanadi. Ayrim korxonalarda bu usul konvertorlash yo’li bilan ham amalga оshiriladi. So’ng eritma tarkibida qolib ketgan kisloroddan tozalash usuli ferro qotishma yoki ferrocilididlar (kremniyli moddalar) yordamida amalga оshiriladi. O’ziga kislorodni biriktirib olgan kremniyli modda tоshqolga chiqib ketadi, qolgan Octki qismiga toza po’lat (temir) quyiladi. Hozirgi kunda temirli rudalar qattiq holda, eritmaga o’tkazmay past haroratda (700-1000⁰C) tabiiy gaz yordamida qaytarilib, so’ng ajratiladi va toza metall olinadi. Temirning 2 ta qotishmasi xalq xo’jaligida keng qo’llaniladi. Metall tarkibida 3% dan ortiq uglerod bo’lsa u cho’yan, aksincha, kam bo’lsa po’lat deb ataladi.

+2,+3,+6

26

Fe


2

14

8

2
55,847
3d⁶ 4s²

1.Tarix guruhiga beriladigan topshiriq:

Maqsad:VIII –B guruh elementlarining ochilish tarixi haqida axborot to’plash
Qanday ishlar bajariladi:

1.Mavzuni oqish.

2.VIII -B guruh elementlarining ochilish tarixini o’rganib, javalni to’ldirish.

3.Og’zaki javob berishga tayyorlanish

2.Biologiya guruhiga beriladigan topshiriq:

Maqsad:Odam organizmida VIII -B guruh elementlarining o’rni va ahamiyati haqida ma’lumot to’plash.

Qanday ishlar bajariladi:

1. 1.Mavzuni oqish.

2. Odam organizmida VIII -B guruh elementlarining o’rni va ahamiyati haqida ma’lumot to’plash, jadvalni to’ldirish.

3.Og’zaki javob berishga tayyorlanish

3. Geografiya guruhiga beriladigan topshiriq:

Maqsad:VIII -B guruh elementlarining tarqalishi haqida ma’lumot to’plash.

Qanday ishlar bajariladi:

1. Mavzuni oqish.

2. VIII -B guruh elementlarinig tabiatda tarqalishi(har bir element) haqida ma’lumot to’plab jadvalni to’ldirish.

3.Og’zaki javob berishga tayyorlanish

IV.Darsning bu etapida o’quvchilar jamoada va yakka tartibda ishlashga o’rganishadi va mavzu bilan tanishib, bilim olishadi va uni sharhlab berishadi.
V.Darsni mustahkamlash.

Amaliy ish ko’rsatmasi tarqatiladi va tajribalar bajariladi.

Kerakli asbob va reaktivlar: temir qirindisi ,xlorid kislota ( 2 ml 2 n eritma uchun) sulfat kislota ( 3 ml 2 n eritma uchun) nitrat kislota ( 2 ml 0,1 n eritma uchun) xlorid kislota (kontsentrlangan) sulfat kislota (kontsentrlangan) nitrat kislota (kontsentrlangan),temir(II) sulfat, NaOH, temir (III) xlorid,qizil qon tuzi K3 [Fe(CN)6] Probirkalar magnitli aralashtirgich KSL -1178.1 elektron tarozi KSL -1107 isitish bloki, sentrifuga

Temirga kislotalarning ta'siri

1.Uchta probirkaga temir qirindisi soling. Birinchi probirkaga 2 n xlorid kislota, ikkinchi probirkaga 2 n sulfat kislota va uchinchi probirkaga 2 nitrat kislota eritmasidan qo'shing. Birinchi va ikkinchi probirkalarda vodorod ajralib chiqishini va temirning ikki valentli tuzi hosil bo'lishini isbotlang. Uchinchi probirkada gaz chiqmasligini kuzating. Uchinchi probirkadagi eritmaga ozroq 2 n NaOH eritmasidan qo'shib, probirkani qizdiring. Ammiak ajralib chiqishini hididan biling. Ikki valentli temir tuzi va ammoniy nitrat hosil bo'lishini hisobga olib, reaksiya tenglamasini yozing.

2. Ikkita probirkaga temir qirindisi soling. Birinchi probirkadagi temir qirindisi ustiga konsentrlangan nitrat kislota, ikkinchi probirkaga konsentrlangan sulfat kislota qo'shing. Reaksiya bormasligini kuzating. Probirkalarni temir shtativga o'rnatib qizdiring. Birinchi probirkada NO chiqib havodagi kislorod bilan birikib, qo'ng'ir tusli NO₂ gazga aylanadi, ikkinchi probirkada o'tkir hidli SO₂ chiqishini kuzating. Probirkalarda uch valentli temir tuzi hosil bo'lganligini isbotlang. Reaksiya tenglamalarini yozing.

Kerakli asbob va reaktivlar: Probirkalar elektron tarozi KSL -1107 magnitli mesh KSL -1178.1,qizdirgich KSL -1144, sentrafuga KSL , kobalt (II) xlorid, NaOH, kobalt bo’lakchasi, xlorid kislota, sulfat kislota, nitrat kislota,nikel sulfat,ammoniy gidroksid

Kobalt (II) gidroksidning olinishi va xossalari

Probirkaga kobalt (II) xlorid CoCl₂ eritmasidan olib, unga 2 n NaOH eritmasidan qo'shing. Havorang gidrokso tuz CoOHCl hosil bo'lishini kuzating. Cho'kmali eritmani sekin qizdiring. Pushti-qizil rangli kobalt (II) gidroksid Co(OH)₂ hosil bo'lishini kuzating. Hosil bo'lgan birinchi probirkaga cho'kma eriguncha 2 n HC1 eritmasidan qo'shing. Ikkinchi probirkaga 40% li NaOH eritmasidan qo'shib, so'ngra qizdiring. Cho'kmaning erishini kuzating. Kobalt (II) gidroksid qanday xossaga ega? Ikkinchi probirkada NaCoO₂ hosil bo'lishini nazarda tutib reaksiya tenglamasini yozing

Ikki valentli nikel gidroksidning olinishi va xossalari

1. Nikel (II) sulfat eritmasiga 2 n o'yuvchi natriy eritmasidan qo'shing. Hosil bo'lgan ochyashil cho'kma Ni(0H)₂ ni ikkita probirkaga bo'ling. Birinchi probirkaga 2n xlorid kislota qo'shing. Cho'kmaning erishini kuzating. Reaksiya tenglamasini yozing. Ikkinchi probirkaga 2 n o'yuvchi natriy eritmasidan qo'shing. Cho'kma erimaydi. Uchinchi probirkadagi cho'kmani shisha tayoqcha bilan aralashtiring. Nikel (II) gidroksidning havoda o'zgarmasligini kuzating. Temir (II) gidroksid va kobalt (II) gidroksid xossalarini nikel (II) gidroksid xossalari bilan taqqoslab, xulosa chiqaring.

Nikelning ammiakat kompleksini hosil qilish

Probirkaga nikel ((II) sulfat eritmasidan soling. Ustiga 25%li ammiak eritmasidan tomchilab qo'shing.Yashil rangli cho’kma Ni(OH)SO₄ hosil bo’ladi.. Reaksiya tenglamalarini yozing.

VI.Darsni yakunlash:O’quvchilar baholanadi.5 minut

O’quvchilarga Insert jadvali berib to’ldirib berishlari aytiladi.

Insert jadvali

V	^+	^–	^?
men bilgan ma`lumоtlarga mоs;	men uchun yangi ma`lumоt;	men bilgan ma`lumоtlarga zid;	men uchun tushunarsiz yoki ma`lumоtni aniqlash, to’ldirish talab etiladi.

Insert jadvali

VII.Uyga vazifa: S.N.Aminov. Anorganik kimyodan amaliy mashg’ulotlar darsligi,I.Toshev Anorganik kimyodan mavzuni o’qish.

«Kimyo» bloki - to’ldirilmagan toifalash jadvali № 5

Elementlar

Metallar bilan ta’siri

Kislorod bilan ta’sirlashuvi

Vodorod bilan ta’sirlashuvi

Suv bilan ta’sirlashuvi

Kimyo blokini toldirish uchun beriladigan topshiriq

Maqsad:VIII -B guruh elementlarining tarqalishi haqida ma’lumot to’plash.

Qanday ishlar bajariladi:

1. Mavzuni oqish.

2. VIII -B guruh elementlarinig kimyoviy xossalari haqida ma’lumot to’plab, jadvalni to’ldirish.Tibbiyotda ishlatilishini.