|
11-rasm. Arab alkimyogarlarining sirli belgilari
Bir elementning ikkinchisiga aylanishi
Jobir, qolgan yettita metallning barchasi yer qa’rida «yetilayotgan» simob va oltingugurt aralashmasidan hosil bo'ladi, deb hisoblar edi. Ancha mukammal bo'lgan metall - oltinning hosil bo'lishi hammasidan ham qiyindir. Shuning uchun, oltinni olish uchun, oltinni “yetilishini” tezlatadigan moddani topish kerak edi.
Yevropada Razes nomi bilan mashhur bo‘lgan boshqa bir arab alkimyogari Abu Bakr Muhammad ibn Zakariyo Ar-Roziy (865-925-y) tibbiyot va alkimyo bilan shug‘ullangan. Kimyo tarixida ilk bor moddalarni 3 qismga ajratdi:
. • Hayvonot moddalar
Ar-Roziy birinchi marta kimyoviy jarayonlarni tezlashtirish va reaksiyaga kirishgan moddalarni dastlabki holatiga qaytarish mumkinligini bayon etgan. Kolba, qisqich, stakan, voronka, havoncha, suv va qum hammomlari, isitish pechlari, filtrlar, qayta kristallash uchun shisha idishlar haqida “Alkimyoga oid 12 kitob” asarida ma’lumot yozib qoldirgan.
Roziy atomlar ma’lum o’lchamga ega, o'zgarmas va ular orasidagi bo‘shliqlardan iboratdir deb atomistik nazariya bilan Aristotelning materiya haqidagi ta’limotini birlashtirgan.
Ar-Roziy gips tayyorlash va singan suyakning bir-biri bilan birikishi uchun, gipsli taxtakach qo'yish usulining metodikasini bayon qilgan. Jobir oltingugurtni yonish prinsipi, simobni metallic prinsipi sifatida qarar edi. Ar-Roziy esa bu ikkala prinsipga uchinchi-tuz, ya’ni, qattiqlik prinsipini kiritdi. Uchuvchan simob va alangalanuvchan oltingugurt faqat uchinchi komponent - tuz ishtirokida qattiq moddalarni hosil qiladi degan fikrni berdi.
Ibn-Sino (980-1037) lotinlashgan Avitsenna nomi bilan ko’proq tanilgan. Uning asarlari 500 yil davomida Yevropa universitetlarida o'qitilgan hamda ko‘p asrlar davomida tibbiyotchilar uchun muhim qo‘llanma bo‘lib xizmat qildi. Alkimyogarlar orasida faqat Abu Ali ibn Sino oltinni boshqa metallardan olish mumkinligiga ishonmas edi.
Abu Ali ibn Sino metallar transmutatsiyasiga ishonmagan birinchi olim, 17 yoshida mohir tabib sifatida tanilgan.
Ibn Sino suvni og‘irligini o‘lchash orqali uning sifatini aniqlash usulini kashf etgan va yengil suv yaxshiroq ekanligini isbotlagan.
Ibn Sino 450dan ortiq asarlar yozib qoldirgan, shulardan 2tasi kimyoga bag‘ishlangan.
Ibn Sino “Kitob ash-shifo” falsafiy asarida “Alkimyogarlar yangi jismlar yarata olmaydilar. Ular metallarga turli ishlov berib rangini o‘zgartiradilar, ammo tarkibi o‘zgannaydi. Bir xil metallni ikkinchisiga aylantirish menga tushunarli emas, aksincha, men buni imkoni yo‘q deb hisoblayman deb yozib qoldirgan olim edi.
Arab alkimyosi dunyo sivilizatsiyasiga yetuk olimlarining arzirli ishlari bilan katta hissa qo'shdi.
Yevropa alkimyosi
Kimyoning yevropa tarix sahifalari, 300 va 1100 yillarni qamrab olgan davr oralig'i, deyarli bo‘m-bo‘shdir. 1096-yilda birinchi xristianlar sarb yurishlari boshlandi, 1099-yilda xristianlar lerusalemni qo‘lga kiritishdi. Deyarli ikki yuz yil Suriya qirg'oqlarida xristianlar davlati kun kechirdi. Madaniyatning biroz kuchayishi sodir bo’ldi va Ispaniyaga qaytgan bir nechta xristianlar, yevropaliklarni arab fanlarining yutuqlari bilan tanishtirdi. Shu vaqtning o‘zida, arablar tomonidan VIII asrning boshlarida bosib olingan Ispaniyani, xristianlar o'zlariga asta-sekin qaytarib olishdi. Shu janglar paytida xristianlarning yevropasi ajoyib Mavritaniyaning sivilizatsiyasi haqida bilib olishdi. Yevropaliklar, arablar o‘zlari tomonidan taijima qilingan grek olimlari, masalan, Aristotel va o'zlarining olimlari, masalan, Ibn Sinoning ilmiy asarlari kabi bebaho asarlar sohiblari ekanliklarini bilib qolishdi.
O‘zining ashaddiy dushmaniga bunchalik qimmatli asarlarni berishni xohlamagan arablarning qarshiligiga qaramasdan, bu ishlarni lotin tiliga taijima qilishga urina boshlashdi. Bu boshlanishga, 999-yilda Silvestr II papasi bo'lgan, fransuz olimi Gerbert (940-1003 у yaqin) har tomonlama yordam berdi.
Chesterlik ingliz olimi Robert alkimyodan qilingan arabcha asarlarni lotin tiliga tarjima qilayotganlar orasida birinchi bo'lib tarjima qildi (1144-yilga yaqin). Uning anchagina izdoshlari topildi. Italiyalik Gerard Kremonskiy eng zo'r tarjimon edi. (1114- 1187-y yaqin). U ularning ko'p qismini xristianlar tomonidan 1085-yilda kurashib, qaytarib olingan Ispaniyaning Toledo shahrida o'tkazgan va arab tilidan 92 ilmiy asar (traktat) ni tarjima qilgan.
1200-yildan boshlab yevropalik olimlar o'tmishdagi alximiklarning merosi bilan tanishishgach, bilishning mashaqqatli yo'lidan yanada olg'a qadam tashlab siljishga urinib ko'rishlari mumkin edi.
Do'stlaringiz bilan baham: |
