Tasdiqlangan fan dasturiga muvofiq ishlab chiqildi

qo`zg`alish va tormozlanish kuchi bo`yicha 
og`ir va vazminligiga ko`ra 
xatti-harakatchanligiga ko`ra 

---

299 
Temperamentning faollik darajasi va harakatchanlik darajasi kabi 
xususiyatlari ta’limning muvaffaqiyatiga qarama-qarshi ta’sir ko‘rsatadi. SHu bilan 
birga faoliyatning ba’zi turlarida temperament xususiyatlaridan faqat ularning 
bajarilish jarayonining borishi emas, balki ma’lum darajada natijasi ham bog‘liq 
bo‘lishidir. Faoliyatning bu turlariga nisbatan psixikaning ancha maqbulroq va 
kamroq darajada barqaror belgilar to‘g‘risida gapirish mumkin.
Harakatlar sur’ati va jadallashuviga qat’iy talablar qo‘yiladigan mehnat 
sohalarida psixikaning individual xususiyatlari mehnat faoliyati qobiliyatiga ta’sir 
etuvchi omil bo‘lishi mumkin. Har bir sohada – fan, texnika, san’at sohasidagi har 
xil kasb egalari orasida temperamentning turli xil tiplari vakillarini uchratish 
mumkin.
Ko‘pchilik shoir va yozuvchilarda ta’sirchanlikning yuqori darajasini 
kuzatgan holda ularni melanxolik temperamentli shaxslar sirasiga tegishli deb aytish 
mumkin. Kasb tanlashda ham temperamentning ahamiyatli jihatlari ma’lum 
ma’noda o‘z ta’sirini o‘tkazadi. Ba’zi bir kasblar borki, ular oldiga yuqori darajada 
talablar qo‘yiladi.
Masalan, futbolchi bo‘lish uchun chaqqonlik, serharakatchanlik talab etilsa, 
aktyor yoki san’atkor bo‘lish uchun emotsional qo‘zg‘alish, tartibga solish, asabning 
ma’lum darajada zo‘riqishini belgilab beradi. Temperamentning faollik darajasi va 
harakatchanlik darajasi kabi xususiyatlari ta’limning muvaffaqiyatiga qarama-
qarshi ta’sir ko‘rsatadi. SHu bilan birga faoliyatning ba’zi turlarida temperament 
xususiyatlaridan faqat ularning bajarilish jarayonining borishi emas, balki ma’lum 
darajada natijasi ham bog‘liqdir.
203
Shaxs uchun xarakterli bo`lgan ayrim psixologik xususiyatlar asosida 
kishining temperamenti qandayligi haqidagi tasavvur vujudga keladi. Temperament 
tiplarining psixologik tavsifi quyidagi muhim xususiyatlar yordami bilan aniqlanishi 
haqida mashhur psixolog V.S.Merlin temperamentning psixologik tastig`ini keltirib 
o`tgan: 
senzitivlik – tashqi ta’sirlarga ma’lum miqdordagi psixik javob berish kuchi; 
reaktivlik – emotsional reaksiya kuchi, emotsionallik, ta’sirchanlik, 
taassurotga berilish;
faollik – tashqi olamga ta’sir etish; 
raktivlik va faollik munosabati;
ta’sirga javob tempi – psixik jarayonlar va ta’sirlar kechishi tezligi; 
plastiklik – egiluvchanlik, beriluvchanlik; 
rigidlik – interlik, xulq -atvor ikkiluvchanligi; 
ekstravertlik - inson reaksiyasini tashqi ta’sirga bog`liqligi; 
introvertlik – inson reaksiyasini ichki obrazlar, fikrlar o`tmish va kelajakka 
bog`liqligi; 
emotsional qo`zg`aluvchanlik – emotsional jarayonlarning kechishi va tashqi 
ifodalanishi. 
Yuqorida keltirilgan sifatlardan kelib chiqqan holda, temperament turlariga 
psixologik xarakteristika quyidagi jadvalda berilgan: 
203
David G. Mayers Psychology,© 2010 by Worth Publishers 498-b. 

---

300 
21-jadval