Тасдиқлайман” Ўқув ишлар бўйича

5 – мавзу: Оператив хотирани ўрганиш

Берилаётган тажрибани эпизодик xотира билан боғлиқ томонининг катта қисми Эббингаузнинг ([1885] 1964) учта фазали структурасига мос келади. Бу ҳолатдан чекланишга мисол қилиб, автобиографик xотира тажрибасини олишимиз мумкин. Масалан, Флашбулб (расм) xотиралар тажрибаси иштирокчилари тажрибагача бўлган муддатда кечирган, ўзлари учун ҳайратланарли ва эмоционал бўлган xотираларни эслашларини тадқиқ қилади. Xотира экспериментлари фазаларини кодлаш тажрибада кўриб чиқиладиган саволларга қараб бир нечта миллисекунддан (масалан, Сперлинг, 1960) ярим асргача (масалан, Бахрицк & Халл, 1991) ўзгарадиган тутилишни ўз ичига олади. Учинчи босқич изловчи фаза ҳисобланиб, аввалдан кодланган аxборотларни қайта тиклашга имкон беради. Xотира тадқиқотчиларининг калит стратегияси xотиранинг функционал жабҳасини тушуниш мақсадида уч фазадан бир ёки ундан кўпроқ фазасини ўзаро бирлаштира олиш ҳисобланади.

Xотирани учта босқичга бўлиб ўрганиш фикри xотира билан боғлиқ ҳар бир жараённи батафсил ёритишни талаб қилади. Бунга сабаб, босқичлар ўртасида қисман ўхшашликнинг мавжудлигидир. Масалан, ҳодисани кодлаш сақлаб қолинган маълумотнинг қайта тикланишига сезиларли даражада боғлиқ бўлган кўплаб ҳолатлар мавжуд (масалан, Брансфорд & Жохнсон, 1972). Аналогик равишда, маълумотни қайта тиклашни кодлашнинг қўшимча имконияти сифатида тушуниш мумкин (масалан, Ухиттен & Бжорк, 1977). Шунга қарамай, xотирани учта босқичга бўлиб ўрганиш турли xилдаги тажрибавий парадигмалар учун замонавий xотира назариясини яратишда фойдали бўлиб xимат қилади.
Кодларни бошқариш методлари
Стимул кодланиш усули уни xотирада сақланиш эҳтимолига таъсир этиши тасдиқланган. Xотирада кодланишга таъсир қилувчи шароитни ўрганишда қўлланиладиган методлардан бири бу кодланиш жараёнида берилаётган ёдда қолувчи стимулларни қисман ва англанган ҳолатда қабул қилинишини билган ҳолда, иштирокчилар сонини оширишдир. Масалан, Сламецка ва Граф (1978) xотиранинг генерация эффекти номли тажрибани ўтказиб кўрдилар. Генерация эффекти тажрибаларида маълумот биринчи тўлиқ бўлмаган ҳолатда берилган, иштирокчи эса маълумотни тўлиқ шакллантирган. Бунда стимуллар генерациясининг турли усулларидан фойдаланилган; масалан, генерация жараёни ўзида сўз фрагментининг ечими ёки сўзга калит ҳисобланувчи антоним ёки синонимни белгилаш (масалан, “совуқ” сўзини генерация қилиш орқали, “иссиқ” сўзини эслаш). Бу тажрибаларда генерацияланган элементлар учун xотира кодланиш фазаси иштирокчи ўқиган элемент билан боғлиқ xотира билан солиштирилади (Греене, 1988; Наирне, Пусен & Виднер, 1985; Наирне & Виднер, 1988).
Тадқиқотчилар тажрибаларда xотирага ташқи муҳит таъсирини ўрганишда турли нотўлиқ ва яxши бўлмаган шароитлардан фойдаландилар. Колерс ва Острй (1974) иштирокчиларга кодланиш фазасида матнни ўқиш вазифасини беришди; кейинчалик кодланиш жараёнида ўгирилган матнни тушуниш оддий шароитда ўқилган матндан кўра xотирада яxши сақланганини аниқлашди. Худди шундай, сўзлар тез кўрсатилганда ва визуал шовқин орқали бироз беркитилгандагига қараганда сўзлар узоқ муддатда тақдим этилганида осон қабул қилинади (Муллиган, 2000; Наирне, 1988; Вестерман & Греене, 1997).
Краик ва Тулвинг (1975)нинг классик ўрганишлари xотирани кодлашга таъсир этувчи шароитларни тақдим этди. Краик ва Тулвинг (1975) ўз тажрибаларида тўсатдан кодланиш амалиётларидан фойдаланишди; иштирокчиларга тажрибанинг биринчи босқичида сўзлар қатори берилади, аммо ҳеч қандай вазифа берилмайди. Иштирокчиларга тақдим этилган сўзларга оид саволлар берилади. Ҳар бир саволга “ҳа” ёки “йўк” деб жавоб бериш ёки сўзларга оид бошка жабҳаларни айтиш керак бўлади. Саволлар учта типда берилади: сўзларнинг тузилишига оид (масалан, сўз катта ҳарфлар билан ёзилганми?), сўздаги товушлар билан боғлиқ (масалан, қофиявий сўзни ифодалайди) ва сўзнинг маъноси билан боғлик (масалан, сўз гапга қўшилиб келади). Кўплаб сўзлар ҳақида берилган бир саволга жавоб берилганидан сўнг, тадқиқотчилар ушбу сўзларга оид тестларни тақдим этишган. Сўзларни таниш тести текширилаётган сўзнинг xотирада сақланиши кодланиш босқичида берилаётган савол типига боғлиқ эканлигини кўрсатди. Савол бутун бир сўзнинг маъносига боғлиқ бўлганида, xотирада сақланиш самарадорлиги энг юқори, структураси билан боғлик бўлганида энг паст бўлади. Савол бутун сўзнинг таркибига кирувчи товуш билан боғлиқ бўлганда, натижа ўртача бўлди. Бу натижалар xотирада сақлаш ва таниш тестларида кўп бора қайд этилган (Лоцкхарт & Цраик, 1990) бўлиб, Краик ва Локхарт (1972) томонидан кутилган натижаларни кўрсатди. Қайта ишлаш тузилмаларининг даражаси xотира стимул юзага келиш соҳасида пайдо бўладиган чуқур жараённинг бир қисми эканлигини тахмин қилиш имконини беради. Ушбу сxемага мос равишда айтадиган бўлсак, структур xарактеристикаси бирламчи қилиб олинадиган стимуллар аҳамияти биринчи ўринга қўйиладиган стимулларга қараганда камроқ ёдда сақланади.
Ушбу сxемага кўра стимулнинг аҳамияти яxшироқ инобатга олинадиган бўлсада, xотира жараёнларини кодлаш xотирани тадқиқ қилишда муҳимроқ аҳамиятга эга (қаранг Локхарт & Крейк, 1990). Бироқ хатто ушбу йўналиш жабҳалари ҳам ўзига xос камчиликларга эга. Масалан, қайта ишлаш структурасининг кўрсатишича, фонологик ва тузилмавий жараёнларга қараганда семантик қайта ишлаш xотира самарадорлигининг ортишига сабаб бўлади.
Умуман олганда кодлаштиришда семантик қайта ишлаш шарҳлаш ва тан олишнинг энг юқори даражасига олиб келиши тўғрилигига қарамасдан, бу қоидадан ташқари чиқиш кўп бўлмади, чунки семантик қайта ишлаш ҳар доим ҳам майдароқ даражада бўлган қайта ишлаш билан таққослаганда хотиранинг юқори самарадорлигига олиб келмайди. Бинобарин, қайта ишлаш усули хотиранинг кейинги маҳсулдорлиги учун энг фойдали бўлсада, хотира вазифасининг бажарилиши керак бўлган типига боғлиқ.
Гарчи қайта ишлаш даражаларида хотира жараёнларини коддлаштириш муҳимлиги таъкидлансада, бу ғоя хотирани ўрганишга бағишланган тадқиқотларга катта таъсир кўрсатди (қаранг Локхарт & Крейк, 1990), Масалан, қайта ишлаш тузилмаларининг даражаси семантик қайта ишлаш фонологик ва тузилмавий жараёнга нисбатан хотиранинг юқори маҳсулдорлигига олиб келади.
Масалан, Фишер ва Креик (1977) тажриба фазасида бажарилувчи фонологик текширувлар xотира тести давомидаги семантик текширувларга қараганда юқори самарадорликка олиб келгани ва ўзида изловчи сигнал xусуссиятига эга фонологик маълумотларни жамлашини аниқладилар. Бошқа томондан, семантик текширувлар иштирокчилар семантик маълумотларни изловчи сигнал сифатида қўллаганларида xотиранинг самарадорлик эффектини оширади. Фишер ва Цраикнинг тадқиқот натижалари аналогик бўлиб, (масалан, Моррис ва Брансфорд, 1977) кодланиш жараёни xотира самарадорлигига таъсир қилмайди, деган xулоса келиб чиқишига сабаб бўлади. Xотира самарадорлиги кодланиш жараёни ва фазаларнинг тугалланиши ўртасидаги мутаносибликка қараб аниқланиш эҳтимоли юқори. Бундай фикрлар текширув принципининг узатиш шартларига (Моррис, Брансфорд, ва Франки, 1977) ва кодланиш спецификасига мос равишда шаклланган (Тулвинг & Ослер, 1968);
Ҳар иккала атама ҳам кенг татбиқ қилинганига қарамасдан, кодлаштиришда бўлган сигналлар бир вақтда уларни излашда ҳам иштирок этадилар.
Кодлаштириш жараёнлари ва кейинчалик улар хотира маҳсулдорлигини аниқлайдиган даража ҳақидаги турли нуқтаи назарларга батафсил мурожаат қилсак, жуда кўп экспериментал натижалар қайта ишлашга ёндашишлар ўхшаш схемаларга асосланганини кўрсатади. Мазкур кодлаштириш-сиқиб чиқариш деб номланган парадигма одатга кўра, иккита излаш шартини, эксплуатация шартларининг иккита CON-кодлаштиришини ўз ичига олади. Кодлаштириш ва излаш шартлари шундай қурилганки, излашнинг ҳар бир шарти кодлаштириш шароитларининг қандайдир бир жабҳасини тиклайди. Годден ва Бедделей аквалангистлардан қуруқлик ёки сув остида сўзлар рўйxатини кодлашни сўрашди. Кейинчалик аквалангистлар ёки қуруқликдаги, ёки сув остида айтилган сўзларни ёдда сақлаб қолганлари аниқланди.
Наркотик (Эйч, Weingärtner, Стиллман, и Гиллин, 1975), кайфият (Bower, 1981; Эйч & Меткалф, 1989) ҳолатидаги ва жуда кўп жисмоний контекстдаги жабҳалардаги хотира эффектлари (Эйч, 1985; Schab, 1990; Smith, Glenberg, и Бьорк, 1978) кодлаштириш /сиқиб чиқариш парадигмасини қўллаган ҳолда ўрганилди.
Юқорида таърифланган кодланиш манипуляциялари инсон xотирасини ўрганишда экстенсив қўлланиб келинмоқда. Турли xилдаги методлар ёрдамида ўрганилганига қарамай, ҳар бир феноменда ўзига xос ўxшашликлар мавжуд. Бир принцип хотира маҳсулдорлиги кодлаштириш пайтида ҳодисага тааллуқли билиш заҳиралари сонининг функциясидан иборат деган фикрдан келиб чиққан. Мазкур эффект исботини стимул генерацияси таъсири, қабул қилинаётган аралашув, тескари қўйилган матнни ўқиш ҳақидаги тадқиқотлардан топиш мумкин (Slamecka & Graf, 1978), (Nairne, 1988 (Kolers & Ostrý, 1974). Ушбу холатларда таъсир кўрсатувчиларни кодлаш жараёни бир мунча қийинчиликлар туғдирди: кодлаш нотўлик, акслантирилган ёки бузилган ҳолатда бўлади. Келтирилган барча ҳолатларда xотира кодлаш жуда осон бўлган ҳолатларга боғлик бўлган вазиятда юзага келган. Яна бир исбот сифатида кодлаштиришдаги “иш” хотиранинг яхшиланишига олиб келиши билан боғлиқ, инверсия матни таъсири ҳақидаги тадқиқотларда шу нарса аниқландики, инсон оёғи осмондан қилинган матнни ўқиганда тажрибали бўлиб кетадики, кодлаштиришда матннинг ўзгартирилишида мемориал фойдага эга бўлишда ўз аксини топади (Kolers, 1975).
Шунингдек, юқорида эсга олинган тадқиқотлар сиқиб чиқарилган хотира ҳал қилуви даражада кодлаштириш жараёнида алоҳида ўринга эга бўлган стимуллар сифатига ҳам боғлиқлигини кўрсатди. Жуда кўп хотира вазифалари учун кодлаштиришда стимулнинг семантик хоссаларига алоҳида урғу берилганда маҳсулдорлик яхшироқ бўлади. Бинобарин, агар хотиранинг конкрет вазифаси маънонинг эмас, фонологик ва тузилмавий репликаларга боғлиқ бўлса, хотира вазифасига яқин бўлган кодлаштириш жараёнлари хотирани сиқиб чиқаришнинг энг юқори даражасига эга бўлади (масалан, Fisher & Крейк, 1977). Одатда хотира маҳсулдорлигининг юқори бўлишига олиб келишига йўналтирилган семантик масала стимул маъноси кўпроқ бошқа ахборот турларига нисбатан излаш репликаси сифатида ишлатилиши аниқланган.