Тақризчилар: Ўзбекистон Давлат Жисмоний тарбия Институтининг пфд, профессор Ф. А. Керимов; твпктмои амалий фанлар кафедрасининг мудири профессор. Ф. Хўжаев Масьул

II. ЧУҚУРЛАШТИРИЛГАН ЎРГАТИШ БОСҚИЧИ ВА БОСҚИЧНИНГ МАҚСАДИ

Илгари ҳосил қилинган "қупол" техник кўникмаларини аниқлаштиришдир. Дастлабки ўргатиш жараёнида ҳаракатлар шундай аниқлик билан бажарилиши керакки, натижада ҳаракат кўникмаси ҳаракат малакасига айланисин. Агар дастлабки ўргатиш ҳаракатнинг техник асосини ўрганишдан иборат бўлган бўлса, иккинчи босқичда бу чуқурлаштирилган ҳолда ўрганилади ва унинг деталлари аниқланади.

Бу босқич ҳаракатларнинг вақт, макон ва айрим мураккаб ҳаракатлар характеристикаси билан тавсифланади. Бу босқичнинг дидактик вазифалари қуйидагилардан иборат:
1. Ўрганилаётган ҳаракатларнинг қонуниятларини янада чуқурроқ тушуниш;
2. Ўрганилаётган ҳаракатлар техникасининг деталларини ўрганиш ва аниқлаш.
3. Ҳаракатларни яхлит, аниқ, бир текис, осон бажаришга еришиш.
Бу босқичда асосан шуғулланувчиларга осон ва тушунарли сўз методи, индивидуаллаштириш методига, кейинчалик жисмоний тарбиянинг методик принсипларидан бўлган талабларни тобора ошириб бориш принсипи, онглилик ва фаоллик принсипларига еьтибор қаратилади.
III. Ҳаракатларни мустаҳкамлаш ва янада такомиллаштириш
босқичи
Жисмоний тарбиянинг умумий йўналишига боғлиқ ҳолда, бу босқични давом еттириш ҳар хил бўлади. Бу босқичда ўргатиш жараёни ҳаракат малакаларини ривожлантиришнинг 2 хил босқичини ўз ичига олади:
1. Ҳаракат малакасининг асосий варианти мустаҳкамлаш босқичи;
2. Кўникма ва малакаларни қўшимча вариантда ҳосил бўлиш босқичи. Биринчи босқичда ўрганилаётган ҳаракат техникасининг асосий вариантига мос динамик стереотип мустаҳкамланади.
Иккинчи босқичда еса асосий стереотипга қўшимча ҳаракат реак-сиялари мустаҳкамланади. Бу босқичда вазифалар қуйидагилардан иборат:
1) Ҳаракат кўникмаси, ҳаракат малакаси ҳосил бўлиш учун ҳаракатларнинг ҳар хил вариантларда бажарилиши.
2) Еьтибор олдинги босқичда йўл қўйилган хатони йўқ қилинишига қаратилиши зарур.
3) Асосан ҳаракат техникасини ўзлаштириш ва мустаҳкамлашга еришиш зарур.
4) Ҳаракат фаолиятини максимал даражада аниқ бажарилисбига ери-шишдир. ,
Бу босқичда ўргатиш методикаси юқорида кўрсатилган вазифаларни мувофиқ бажаришга қаратилган бўлиши керак. Онглилик ва фаоллик принсипини амалга оширишда шуғулланувчиларнинг диққатини бир нуқтага йўналиш-га қаратиш лозим. Ҳаракат актига ҳосил қилинган ритмнинг бузилишига, алоҳида ҳаракатлар ўртасида ўзаро алоқаларнинг бузилишига олиб келиши мумкин. Лекин бу билан бу босқичда ишга онгли муносабатда бўлиш-нинг роли камаяди деб тушуниш мутлақо нотўғри.
Ҳаракатлар фаолиятини такомиллаштириш жараёнида кўп вазифаларни ҳал қилишда онгли ва фаоллик принсипи етакчи ўрин тутади. Онглилик ўргани­
лаётган ҳаракат техникасини, унинг қонуниятларини ва бажариладиган ишининг натижасини янада чуқурроқ тушуниб олишга қаратилиши керак.
Бу босқичда муҳокама, суҳбат, назарий манбалар устида мустақил ишлаш ва ҳоказолар биринчи ўринга қўйилади. Ҳаракат малакасини мустаҳкамлаш жараёнида ўргатишнинг кўргазмалилиги олдинги бос-қичларга қараганда бошқача шаклга ўтади.
Ҳаракатни ўргатишга ёрдам берадиган қўшимча восита ва методлар аста-секин минимум даражагача камайтирилади. Ҳаракат малакасининг мустаҳкамланишида ҳаракат анализатори етакчи рол ўйнайди, масофа анализаторлари еса "ёқланади", бу диққатни ҳаракатнинг ташқи шароитига қаратишга имкон беради. Бу, ўз навбатида, тактик кўникма ва малакаларни ҳосил қилиш ва такомиллаштириш учун қулай шароит яратади. Бунда кўргазмали воситалар, видео ва кино материаллардан, турли хил тактик вазиятларни акс еттирувчи расм ва чизмалардан фойдаланади.
Мунтазамлик принсипи бўлса, ҳаракат малакасини мустаҳкамлаш ва такомиллаштириш ҳаракатини бутунлай қайта такрорлаш шароитларида амалга оширилади ҳамда еҳтиёжга қараб, қисмлами бўлишга ҳам йўл қўйилади. Бунда стандарт ва ўзгарувчан машқлар методларидан биргаликда фойдаланиш жуда катта аҳамиятга ега.
Бу босқичнинг дастлабки ўргатиш босқичида доимий шароитларда ўтказиладиган стандарт машқ яхшидир, чунки ҳосил бўлган динамик стереотип ҳали етарли даражада мустаҳкамланмасдан ўзгартиришга уринал-ганда, асосий вариантда "салбий кўчиш" кўзга ташланади ва ўрганилган қисмлами аниқлаш юзасидан олиб борилаётган ишни давом еттиришга ҳалақит беради.
Бундан кейин малаканинг мустаҳкамланишига қараб, асосий о ьринни ўзгамвчан машқ егаллайди, бу машқ жараёнида хилма-хил шароитларда ҳаракат ўзгаради.
Ҳаракат малакаларини такомиллаштириш жараёнида осон тушунарли ва индивидуаллаштиришни таьминлаш билан бирга, ўрганилган ҳаракатнинг қанчалик мустаҳкамланганлигига қараб мусобақа методидан олдин ҳаракат техникасига асосан, сўнгра бутун функсионал имкониятларини кўрсатиб янада кенгроқ фойдаланилади. Ўрганишнинг бу босқичида жисмоний юклама билан дам олишни алмашиниши, такомиллашишининг белгиланадиган даражасига боғлиқ. Ўргатишнинг бу босқичида малака­нинг мустаҳкам бўлиши ва талабнинг тобора ошиб бориши муҳим ўрин егаллайди. Ҳаракат кўникмалари ва малакаларини такомиллаштириш учун шарт-шароит ҳаракат вазифаларини мунтазам равишда янгилаб мукам­
маллаштириб мриш ва жисмоний сифатларини ҳар томонлама ривожлантиришга қаратилган функсионал жисмоний юкламаларни ошириш йўли билан яратилади. Шуни ҳам айтиб ўтиш керакки, бу босқичда ўргатиш жараёнининг характерли томонларидан бири бу ўргатиш жараёнининг жисмоний сифатларини тарбиялаш жараёни билан яқин боғлиқлигидир.