Tariyx fakulteti

3.3 Ha’zirgi zaman antropogen faktorlar.

Házirgi waqıtta qorshaǵan ortalıqtıń jedel ózgeriwine sebep bolatuǵın faktorlar tuwrıdan-tuwrı insan iskerligi menen baylanıslı bolıp, kisilik jámiyet barǵan sayın rawajlanǵan sayın onıń tábiyatqa tásiri de kúsheyip barmaqta. Házirgi kúnde insaniyattıń tábiyat hám qorshaǵan ortalıqqa tásiri artqan. Antropogen tásir ekologiyalıq faktorlar jıyındısı bolıp, oniń tiykarında insannıń xojalıq iskerligi jatadı. Antropogen faktorlar adam hám onıń xojalıq iskerliginiń ósimlik, haywan hám basqa tábiyat komponentlerine tásiri menen baylanslı faktorlar toparı bolıp esaplanadı. Adam tábiyatqa tásir kórsetip, onı óziniń mútájligine beyimlestiredi, bul bolsa óz náwbetinde tiri organizmlerdiń tábiyǵıy jasaw ortalıqları jáne olardıń tirishilik procesleriniń ózgeriwine sebep boladı.

-19-

Antropogen faktorlardıń tásirinde klimat, atmosfera, topı-raq strukturası, suw saqlaǵıshlarınıń fizikalıq halatı hám ximiyalıq quramı ózgeredi. Antropogen faktorlardıń tómendegi túrleri bar: ximiyalıq faktorlar, fizikalıq faktorlar, biologiyalıq faktorlar, social faktorlar. Egin maydanların qayta islew maqsetinde mineral tóginlerden paydalanıw, ónimdarlıqtı asırıw, zıyanlı shıbın-shirkeylerge qarsı záhárli ximiyalıq zatlardı qollaw, Jerdiń geologiyalıq qabıqları – atmosfera, gidrosfera, litosferanıń transport hám sanaat shıǵındıları menen pataslanıwı sıyaqlılar ximiyalıq antropogen faktorlarǵa kiredi. Fizikalıq antropogen faktorlarǵa yadro energiyasınan paydalanıw, insan iskerligi sebepli, mısalı, transporttıń kóbeyiwi aqıbetinde shawqım kúshiniń kóbeyiwi mısal bola aladı. Biologiyalıq antropogen faktorlarǵa azıq-awqat ónimleri, adam organizminiń jasaw ortalıǵı hám azıqlıq deregi bolıwı múmkin bolǵan bakteriyalar, parazit haywanlar kiredi. Social antropogen faktorlar adamlar jámááti jáne olardıń óz ara qatnasları menen belgilenedi. Antropogen faktorlar degende insannıń qorshaǵan-ortalıqqa, yaǵnıy tiri organizmler, biogeocenozlar, biosferaǵa hár qanday (tuwrı hám natuwrı) tásiri túsiniledi. Antropogen faktorlar insannıń iskerligi nátiyjesinde kelip shıǵatuǵın faktorlar bolıp esaplandı. Antropogen tásir nátiyjesinde tiri organizmlerdiń jasaw ortalıǵı ózgeredi, bul óz náwbetinde, ekosistemanıń

-20-

quramlıq bólimleri ortasındaǵı baylanıslardıń buzılıwına alıp keledi. Insan óz máplerinen kelip shıǵıp tábiyatqa tásir kórsetip onı ózgertedi eken, ósimlikler, haywanlardıń jasaw ortalıǵı da ózgeredi. Insannıń tábiyatqa tásiri tuwrı hám natuwrı bolıwı múmkin. Insannıń tuwrı tásiri tuwrıdan-tuwrı tiri organizmlerge qaratılǵa boladı. Mısalı, kómir qazıp alǵanda, aǵash keskende insan kómir yamasa toǵayǵa salıstırǵanda tuwrıdan-tuwrı tásir kórsetedi. Aqılsızlıq penen rejelestirmesten haywanlardıń koplep awlanıwı túrler sanınıń keskin azayıwına alıp keledi. Insannıń tábiyatqa tásir kúshiniń kóbeyip baratırǵanlıǵı tábiyattı qorǵaw ilajların islep shıǵıwdı talap etedi. Insannıń natuwrı tásiri klimat, landshaftlar, atmosfera hám suw saqlaǵıshlardıń fizikalıq hám ximiyalıq kórsetkishleri, topıraq, ósimlikler hám haywanat dúnyasın ózgertiriw arqalı ámelge asırıladı. Natıwrı tásirde insan tábiyattıń belgili obektine emes, basqa obektlerge tásir etedi. Mısalı, toǵaydaǵı tereklerdiń kesiliwi tereklerge salıstırǵanda tuwrıdan tuwrı tásir esaplanadı, biraq bul óz náwbetinde toǵaydaǵı basq ósimlikler hám haywanat dúnyasınıń ózgeriwine, topıraqtı jemiriliwine alıp keledi. Zıyankeslerge qarsı zıyanlı ximiyalıq zatlardıń qollanılıwı basqa shıbın-shirkeylerdiń jáne topıraqta jasawshı haywanlardıń da nabıt bolıwına alıp keledi.

-21-

Bunday ximiyalıq zatlardıń topıraqtaǵı hám ósimliklerdegi qaldıqları azıq-awqat ónimleri arqalı adamnıń salamatlıǵına da tásir etedi. Insan faktorı organizmlerdiń jasaw ortalıǵın ózgertiw menen de olarǵanatuwrı tásir etiwi múmkin. Insan ańlı hám ańsız ráwishte bir ósimlik yamasa haywan túrin joq etip, basqa Túrdiń jasawı, kóbeyiwi, tarqalıwı ushın qolaylı jaǵday jaratıw múmkin. Mádeniy ósimlikler, úy haywanları ushın insan jańa, kóp tárepten qolay ortalıqtı jaratıp, olardıń ónimdarlıǵın kóbeytedi. Bul jabayı túrlerdiń kóbeyiw imkaniyatların azaytadı. Shóllerdi ózlestiriw, ormanlardı kesiw, pishen orıw hám mal baǵıw, suw, topıraq hám hawanı sanaat shıǵındıları, záhárli ximiyalıq zatlar, sanaat hám islep shıǵarıw shıǵındıları menen pataslaw sıyaqlı antropogen faktorlar tábiyatqa keri tásirin tiygizedi. Jer júzinde kóplegen haywan túrleri insannıń qatnasıwısız da qırılıp ketken. Biraq tábiyatta bul process áste-aqırın ámelge asırıladı, yaǵnıy qırılǵan haywan túrleriniń ornın jańa ortalıq jaǵdayına salıstırǵanda kóbirek beyimlesken túrler iyelep úlgeredi. Insannıń ósimlik hám haywanat dúnyasına kúshli tásiri túrlerdiń qırılıp ketiw procesin tezlestiredi. Insannıń ekologiyalıq faktorı sıpatında tábiyatqa tásiri hár túrli boladı. Insan mádeniy ósimlik sortları, haywan porodaların jaratıw menen bir qatarda jasalma ekosistemalar da jaratıp, tábiyǵıy ekosistemalardı úbinen ózgertiredi.

-22-

Bunday ózgerisler ayırım túrlerdiń kóbeyiwi hám rawajlanıwı ushın tuwrı, basqalarına keri tásir etedi. Nátiyjede túrler ortasında jańa qatnaslar payda boladı, azıqlıq shınjırlar ózgeredi, organizmlerde ózgergen ortalıq jaǵdayında b eyimlesiwler kelip shıǵadı.