Tarix va arxeologiya

Achchisoy joy-makoni. Qozog’istondagi Qoratog’ning Turlan dovoni yaqini-dagi Achchisoy darasida joylashgan. Ammo bu yodgorlik to’liq ochib o’rganilmagan. Tosh qirg’ichlar, kurakchalar, teshgichlar, ushatgichlar, o’tkir uchli toshchalar va tosh qurollarning chiqindilari topilgan. Shuningdek, 15 ta gulxan izlari, kul, ko’mir qoldiq-lari, bizon, tur, yovvoyi ot, tog’ qo’yi, arxar va boshqa hayvonlarning kuygan suyak-lari topilgan.

Sari-Arka makoni. Markaziy Qozog’istondagi so’nggi tosh davri yodgoligidir. Yodgorlik Balxash ko’lining shimoliy sohilidan, suvsiz dara va tog’ oralig’i joylaridan topilgan. Nukleus, qirg’ich, keskichlar, to’g’ri pichoqsimon parrakchalar, ponasimon nukleuslar topilgan.

Turkmanistonda Yangaja II degan so’nggi tosh davri yodgorligi topilgan.

So’nggi tosh asrining eng katta yutug’i – bu odamzod naslining shakllanib bo’l-ganligi, ya‘ni antropogenez jarayonining tugallanishi va hozirgi qiyofadagi odamlar-ning vujudga kelishi bo’ldi. Shuningdek, mazkur davrda yevropeoid, mongoloid va negroid kabi yiik irqlarning shakllanish jarayoni ham ro’y berdi.

Umuman olganda hozirgi kunda O’rta Osiyoda yuqori paleolit davriga mansub bo’lgan 30 dan ortiq yodgorliklar topib o’rganilgan. Ana shu yodgorliklarni bizgacha qoldirgan qadimgi ajdodlarimizning mehnat qurollari asosan chaqmoqtoshdan yasalgan bo’lib, bu yodgorliklardan ham birinchi marta tosh nayza, sanchqi kabi ov qurollari xo’jalikda keng ishlatilgani haqida tasavvur hosil qilish mumkin.

Xulosa sifatida shuni e’tirof etish kerakki, yuqori tosh asri yodgorliklarining o’rganilishi bu davrning eng katta yutuqlari to’g’risida ma’lumotlar beradi:

- odamzod naslining shakllanib bo’lganligi, ya’ni antropogenez jarayonining tugallanishi va hozirgi qiyofadagi odamlarning vujudga kelishi, shuningdek, mazkur davrda evropoid, mongoloid va negroid kabi yirik irqlarning shakllanish jarayoni sodir bo’lib, odamlar endilikda yer yuzining ancha keng territoriyasiga tarqala boshlagan;

- Yevropa irqiga mansub odamlar: Yevropada va uning janubida g’arbida, Boltiq dengizi bo’ylarida joylashgan. Old Osiyoda, Yaqin Sharqda, Arabiston, Hindiston, Mesopatamiya va boshqa hududlarga o’rnashgan;

- Mo’g’ul irqiga mansub odamlar – Janubi-sharqiy Osiyoda yashagan. (Qirg’i-ziston, Turkmaniston, Qozog’istonda yashagan odamlar qisman shu irqqa mansub bo’l-gan). Ular Mo’g’uliston, shu bilan birga Shimoliy muz okeani bilan tutash hududlarda yashagan;

- Negr irqiga mansub odamlar: Afrika va Hindistonda yashagan. Ular Bering bo’g’ozi orqali Amerika qit’asiga o’tgan. Janubda esa Hindixitoy va Indoneziyadan Avstraliya, Tasmaniya va undan Tinch okeani orollariga o’tib yashagan.

- Miloddan avvalgi 50-12 ming yillikda odamlar yanada mukammal qurollarni yaratib, o’z bunyodkorlik faoliyatida bir necha pog’ona yuqoriga ko’tarildi. Ya’ni ke-suvchi, arralovchi qurollarni, munchoq, tumor, bilakuzuk singari taqinchoqlarni yasay oladigan bo’ldi.

- Yuqori paleolitda moddiy madaniyat, shuningdek, ijtimoiy tuzum sohasida keskin o’zgarishlar bo’ldi. Urug’lar esa urug’ jamoalarini tashkil etdi. Urug’chilik jamoasi eng qadimgi odamlar to’dasiga nisbatan mustahkamroq va tashkiliyroq edi. Urug’ ichida ayolning ijtimoiy mavqei yuqori bo’lgani uchun urug’ uning nomi bilan ona urug’i (matriarxat) deb ataldi.

- Yuqori paleolitda odamlarning muhim kashfiyotlaridan biri turar joylar qurish bo’ldi. Bu davrda antropogenez jarayoni tugallandi. Hozirgi qiyofadagi odam «Homo Sapiens» - «ongli odam» - kramonon tipi odami shakllandi.