Tarix: fanni o‘rganish strategiyasi yoxud darsliklarni o‘zlashtirishda kerak bo‘ladigan usullar

Ayniqsa, shu tariqa, shu tarzda, bu hol, bu omil, 
tufayli, sababli, natijada, oqibatda, maqsadda, 
chunki, xususan, uchun, orqali 
va boshqa shu kabi 
so„zlar. Bu so„zlar yordamchi so„z turkumlari 
hisoblanib, testlarni tuzuvchilar ko„pincha shu 
so„zlarga ham asoslanadi. Ushbu so„zlar qatnashgan 
ko„plab misollarni ko„rish mumkin. Masalan, 7-sinf 
O„zbekiston tarixi darsligida so„g„dliklar dehqonchilik 
va bog„dorchilik, ayniqsa, uzumchilikda katta 
yutuqlarga erishgani haqida ma‟lumot keltirilgan. 
Shu sababli, 
shu tariqa
kabi 
so„zlar bilan 
boshlanuvchi gaplarda undan avval kelgan gapga 
e‟tibor qaratish lozim bo„ladi. Masalan. 7-sinf Jahon 
tarixida “…Xlodvigning xristianlikka o„tishi unga 
aholi 
orasida 
ta‟siri 
kuchli 
bo„lgan 
gall 
yepiskopligining qo„llashini ta‟minlaydi. Shu tariqa 
xristianlikning qabul qilinishi qirolni kuchaytirib, uni 
o„z qabiladoshlari orasida yangi cho„qqilarga 
ko„taradi.” tarzida berilgan jumla orqali biz qirol gall 
yepiskopligini qo„llash orqali hokimiyati kuchayib 
qabiladoshlari 
orasida 
yuksak 
cho„qqilarga 
erishganini bilib olishimiz mumkin bo„ladi.
11. Xronologiya. Yillar, sanalar, asrlarni yodda 
saqlash har qanday abituriyent uchun ham murakkab 
vazifa hisoblanadi. Ko„pchilik abituriyentlar aynan 
shu masalada o„zlaridan e‟tiroz bildirishadi, yillarni 
eslab qola olmayotganini ta‟kidlaydi. Bu borada sizga 
100 foiz barcha yillarni esda saqlab qola oladigan 
usulni tavsiya qila olmaymiz, lekin iloji boricha eslab 
qolishingizga yordam beradigan quyidagi usullarni 
tavsiya qilamiz: 
1) yillar, asrlar va tarixiy sanalarni yozib borish 
uchun daftar tutish; 
2) xronologiya bo„yicha chiqqan qo„llanmalar yoki 
bir xil sanadagi voqealar bo„yicha ustozlaringiz 
bergan qo„llanmalardan unumli foydalanish; 
3) bir xil yil, asr va sanalarni solishtirib borish; 
4) “Chiroyli” raqamlar yoki o„xshash raqamlarga 
e‟tibor qaratish; (masalan, 1212, 1414, 1515, 1616, 
1717, 1818, 1919) 
5) Siz uchun muhim bo„lgan sanalar, kundalik 
hayotdagi bayramlar va boshqa muhim esdan 
chiqmaydigan 
sanalarni 
tarixiy 
sanalar 
bilan 
bog„lash; 
6) Kitobda keltirilgan mavzularda yillarning ketma-
ketligi haqida mantiqiy fikrlash; 
7) Avtomobillarning davlat raqamlari yoki kundalik 
hayotda ko„zga tashlangan raqamlarni tarixiy sanalar 
bilan bog„lash; 
8) Tarixiy shaxslarning yashagan yoki hukmronlik 
yillarini eslab qolishda berilgan ikki yil (boshlanish 
va tugashi) orasidagi vaqtni ham hisobga olish; 
9) yillar va sanalar bilan bog„liq testlarni ko„proq 
ishlash. 
12. Xarita bilan ishlash. Oldin ham ta‟kidlab 
o„tganimizdek, tarix fanida yodlanayotgan har bir 
ma‟lumot qandaydir asosga ega bo„lishi kerak. 
Shunda ma‟lumotlarning yoddan chiqish ehtimoli 
kamayadi. Darsliklarni o„qish jarayonida matnda 

---

Telegram.me/tarixmasters 
keltirilayotgan voqealarni xaritadan tasavvur qilib 
keta olish juda muhim ahamiyat kasb etadi. Xaritadan 
tasavvur qila olish mavzuni tushunishingiz va uni 
osonroq eslab qolishingizga yordam beradi. Buning 
uchun geografiya fanidan olgan bilimlaringiz chuqur 
bo„lishi lozim. Eng avvalo, qita‟lar va materiklar 
(Osiyo, Yevropa, Afrika kabi), dunyo tomonlari 
(sharq, g„arb, shimol, janub), tabiiy xaritalardan tog„ 
tizmalari, cho„llar va pasttekisliklar, daryolarning 
quyi, yuqori va o„rta oqimlari kabi tushunchalarga ega 
bo„lishingiz lozim. Ushbu birlamchi tushunchalar 
deyarli har bir darslikda uchraydi va bularni bilmay 
turib, ushbu tushunchalar ishtirok etgan ma‟lumotlarni 
eslab qolishingiz qiyin kechadi. Shuning uchun tarix 
fanini o„rganishga kirishayotgan va o„rganayotgan 
abituriyentlarga geografiya bo„yicha bilimlarni 
mustahkamlab olishni tavsiya qilamiz. 
Agar siz xarita bilan yaxshi ishlay olsangiz 
ayrim ma‟lumotlar xotirangizga toshga o„yilgandek 
muhrlanadi. Masalan: 
6-sinf Tarix darsligida Kaspiy dengizining janubi-
g„arbida joylashgan Midiyada qabilalar ittifoqi 
vujudga kelgai haqida ma‟lumot bor. Agar siz Kaspiy 
dengizi qayerda joylashgani va janubi-g„arb qaysi 
tomonga to„g„ri kelishini bilsangiz, siz Midiya 
qayerda joylashganini tasavvur eta olasiz va bu 
ma‟lumot xotirangizda xaritadagi tasvir ko„rinishida 
qoladi. 
9-sinf 
O„zbekiston tarixi darsligidagi Rossiya 
imperiyasining 
O„rta 
Osiyodagi 
bosqinchilik 
yurishining to„rtinchi bosqichi Amudaryo va 
Kapettog„ oralig„idagi Qoraqum sarhadlaridagi 
turkmanlarga qarshi qaratilgani haqidagi ma‟lumotda 
Qoraqum Amudaryo va Kapettog„ oralig„ida 
joylashganini bilib olamiz. Buni eslab qolish uchun 
esa biz xaritadan Amudaryo (Turkmaniston va 
O„zbekiston chegarasi bo„ylab o„tgan) va Kapettog„ 
(Turkmaniston va Eron o„rtasidagi yosh tog„ tizmasi) 
qayerda joylashganini bilishimiz lozim. Shunda 
Qoraqum sahrosi deganda har doim uni chegaralari 
yodga tushadi. 
Xarita 
bilan 
ishlash 
qanchalik 
muhim 
ahamiyat kasb etishini tushungan bo„lsangiz kerak. 
Chunki, o„qiyotgan ma‟lumotingiz joy nomlari bilan 
bog„liq bo„lsa-yu, siz uni xaritadagi o„rnini 
bilmasangiz, u ma‟lumot tezda esan chiqadi. Masalan, 
Sirdaryoning quyi oqimi deganda qaysi hududni 
tasavvur etishni bilmasangiz u bilan bog„liq 
ma‟lumotni yoddan chiqarishingiz ehtimoli ortadi. 
To„gri, ba‟zi tarixiy joy nomlarini xaritadan topa 
olmasligingiz mumkin, bunday holatlarda albatta 
o„qituvchingiz sizga yordam beradi. Faqat so„rash 
kerakligini unutmang. Tarix fani uchun xarita 
mavzularni tushunish va bilimlarni mustahkamlash 
omillaridan biri hisoblanadi. 
13. 
Ma‟lumotlar 
hajmini 
qisqartirish. 
Tarix 
darsliklarini o„qish jarayonida ba‟zida shunday 
ma‟lumotlarga duch kelasizki, ma‟lumotlar hajmi 
katta ekanligidan yodlashda ko„p vaqtingiz ketadi 
yoki yodlamay chetlab o„tishingiz mumkin (“ehtimol 
testda tushmas” degan fikrda). Ushbu holatda 
ma‟lumotlar hajmini bir so„zga qisqartirish orqali 
yodlash yordam beradi. Agar kompyuterni yaxshi 
tushunsangiz, ba‟zida kompyuter xotirasidagi joyni 
tejash 
uchun 
fayllarni 
hajmini 
qisqartiradigan 
arxivlash dasturlaridan foydalaniladi va fayllarni 
hajmi qisqartirilgan holatda kompyuter xotirasiga 
joylanadi. Siz ham o„z miyangizga ma‟lumotlarni 
hajmini qisqarturgan holatda joylashingiz va kerak 
bo„lganda kengaytirilgan holda olishingiz mukin 
bo„ladi. Fikrimizni isbotlash uchun 7-sinf O„zbekiston 
tarixidan quyidagi misolni keltiramiz: 
“Viloyat hukmdorlarining isyonlari, xalqning 
ko„pgina tabaqalari noroziligi, qo„shin va saroyda 
fitnalarning avj olishi davlatning beqarorlik holatini 
yaqqol ko„rsatar edi”. Xorazmshohlar davlatiga xos 
xususiyatlar sanalgan ushbu gap bo„yicha “Qanday 
omillar Xoazmshohlar davlatining beqarorlik holatini 
yaqqol ko„rsatar edi?” degan shaklda savol tushishi 
mumkinligini his qilib turibsiz. Bu kabi ma‟lumotlarni 
yodlash uchun, avvalo, vergul bilan ajratilgan 
omillarni raqamlab chiqish lozim. So„ngra har bir 
omilni bir so„zga qisqartiramiz, ya‟ni har bir omilni 
yodga tushira oladigan bir so„z tanlaymiz. Masalan, 1) 
“viloyat hukmdorlarining isyonlari” – “isyon”; 2) 
“xalqning 
ko„pgina 
tabaqalari 
noroziligi” 
– 
“norozilik”; 3)“qo„shin va saroyda fitnalarning avj 
olishi” – “fitna” shaklida bittadan butun bir jumlani 
eslata oluvchi so„z tanlab chiqamiz. Shu tariqa 
“isyon”, “norozilik”, “fitna” kabi so„zlarni eslab 
qolasiz, javob topayotganda shu so„zlar orqali qolgan 
jumlani yodga olasiz. Natijada shu kabi murakkab 
ma‟lumotlarni ham yodlab qolish mumkinligiga 
ishonch hosil qilasiz. Siz ham ushbu uslubni boshqa 
holatlarda qo„llab ko„ring.
14. Antiqa hikoya metodi. Bu metodda siz 
darsliklarda kelayotgan ayrim ma‟lumotlar, asarlar 
nomlari yoki ketma-ketlik asosida sanaladigan 
ma‟lumotlarni “antiqa hikoya” tuzish orqali bir-biriga 
bog„lab eslab qolasiz. Fikrimizni isbotlash uchun 
quyidagi misollarni keltiramiz: 
8-sinf O„zbekiston tarixi darsligida qoraqalpoqlarning 
birlashuvida Kuchukxon, Taburchak va G„oyib 
sultonlar muhim rol o„ynagani keltirilgan. Keling, 

---

Telegram.me/tarixmasters 
ushbu hukmdorlar nomini eslab qolish uchun “antiqa 
hikoya” tuzib olamiz: “Kuchukcha burchakda g„oyib 
bo„ldi”. Endi shu qisqacha antiqa hikoya orqali siz 
kerak bo„lgan paytda shu uch hukmdor ismini esga 
olasiz. Tuzgan hikoyangiz qanchalik qiziqarli bo„lsa, 
uning yodda qolish ehtimoli shuncha ortadi.
8-sinf O„zbekiston tarixi darsligida Muhammad 
Rahimbiy bo„ysunishni istamagan burqut, qipchoq, 
yetti urug„, bahrin, yuz, kenagas, saroy kabi 
qabilalarni turgan joyidan ko„chirtirib yuborganligi 
haqida ma‟lumot keltirilgan. Ushbu qabilalar nomini 
siz “shunchaki” yodlasangiz, ko„p vaqtingiz ketadi 
(qayta-qayta takrorlash uchun) hamda ma‟lum 
vaqtdan so„ng yodingizdan ko„tariladi. Agar “antiqa 
hikoya” 
tuzib 
olsangiz, 
uni 
eslab 
qolish 
imkoniyatingiz 
ortadi. 
Ushbu 
qabilalar 
nomi 
qatnashgan quyidagicha “hikoyacha”ni tavsiya 
etamiz: “Burgut qipchoqlarga yetti urug„ olib keldi, 
bag„rin ochib yuz kenagas saroy qurdi”. 
Demak, siz qiyin holatlarning oson yechimini topish 
orqali vaqtdan yutasiz hamda fikrlash qobiliyatingiz 
o„sib boradi. Agar siz yuqoridagi kabi antiqa 
hikoyalar tuzib, murakkab ma‟lumotlarni oson usul 
bilan yodlasangiz, oxir-oqibat u imtihonda ham sizga 
yordam beradi. Agar bizni tushungan bo„lsangiz, 
bugundan noan‟anaviy tarzda kitob o„qishga 
kirishing. 
15. Xato qilish. Ushbu kichik sarlavhani o„qish orqali 
sizda “nega endi xato qilishimiz kerak? Axir natija 
uchun xato qilmaslik muhim-ku?” qabilida savol 
paydo bo„lishi mumkin. Sizningcha talabalik baxtiga 
erishganlar, shu natijaga erishgunga qadar xato 
qilmaganmi? Yoki sizni o„qitayotgan ustozlaringiz 
umuman xato qilmaganmi? Yo„q hamma ham xato 
qiladi, hamma ham mukammal emas. Faqat bu yerda 
o„sha xatolardan qanday xulosa chiqarish muhim 
ahamiyat kasb etadi. Ba‟zilar xato qilgandan so„ng o„z 
ustida ishlab o„sha xatolarni tuzatishga harakat qiladi. 
Ayrimlar esa xato qilgandan so„ng, yo„l qo„ygan 
xatolar ustida ishlamay uni qayta-qayta takrorlaydi. 
Mashhur fizik olim Albert Eynshteyn aytgan ekan: 
“Siz xato qilmagan bo„lsangiz, demak urinmagansiz”. 
Ushbu fikrdan xulosa qiladigan bo„lsak, biz natijaga 
erishish uchun, eng avvalo, mehnat qilishimiz hamda 
tajriba to„plashimiz lozim. Abituriyent uchun tajriba 
vazifasini testlar va savol-javoblar o„tab beradi. Siz 
testlar ishlagandan so„ng, unda yo„l qo„ygan 
xatolaringiz ustida ishlashga ham e‟tibor qaratishingiz 
lozim. Agar, test ishlasangiz-u, lekin xatolar ustida 
ishlamasangiz, qayta-qayta o„sha xatoni amalga 
oshiraverasiz. Qani o„ylab ko„ring-chi, siz shu 
vaqtgacha qatnashgan oylik sinov imtihonlari yoki 
ustozingiz olgan test sinovlarida qaysi savollarda xato 
qildingiz. Ha, siz ularni kamida 50 foizini eslay olasiz 
va uni javobini bilib olgansiz. Bir marta qilingan 
xatoni qayta amalga oshirish ehtimoli kamayadi, 
ikkinchi marta o„sha xatoni qilsangiz o„z-o„zidan uni 
yaxshilab yodlab olishga harakat qilasiz. Faqat bu 
o„rinda xatolar ustida ishlashni unutmaslik lozim. 
Xatolar bo„lishi uchun esa ko„proq sinovlarda ishtirok 
etish yoki ko„proq test ishlash lozim bo„ladi. “Natijam 
past bo„lsa-chi kayfiyatim tushib ketadi” degan fikrda 
o„zingizni sinovlardan olib qochganingiz bilan siz 
faqat zarar ko„rishingiz mumkin. Aksincha, o„sha 
sinovlarda ishtirok etish va o„zingizni bilim 
darajangizni bilib olishingiz muhim. Agar natija past 
chiqsa, bundan tushkunlikka tushmasdan, “Qaysi 
joyda xato qildim?” degan savolni qo„yish orqali o„z 
ustingizda ishlashingiz hamda keyingi sinovlarda 
natijani yaxshilab borishingiz lozim bo„ladi. Ba‟zi 
abituriyentlar xato qilishdan qo„rqqani tufayli test 
sinovlaridan o„zini olib qochadi va o„zining 
kamchiliklarini bilmay qoladi. Shuni unutmangki, 
sizda haqiqiy kirish imtihoniga qadar xato qilish 
imkoniyati 
bor, 
siz 
kirish 
imtihoniga 
qadar 
xatolaringiz ustida ishlashingiz mumkin, lekin agar 
xatolar ustida ishlamasangiz, kirish imtihonida ham 
yana o„sha xatolarni takrorlaysiz.
Demak, abituriyent kirish imtihoniga qadar o„z 
bilimini turli test sinovlari orqali sinab, tajriba to„plab 
borishi hamda xatolar ustida ishlashi lozim. Bilimlarni 
amalda qo„llab ko„rish lozim. Inglizlarda bir maqol 
bor: 
“Practice 
makes 
perfect” 
(Amaliyot 
mukammallikka boshlaydi).
16. 
Test 
ishlash. 
Yuqorida 
aytib 
o„tgan 
fikrlarimizning davomi sifatida test ishlash tajriba 
to„plashda muhim ahamiyat kasb etishini aytib 
o„tishimiz mumkin. Tarix fanini o„qiyotgan 
abituriyentlar o„rganayotgan darsliklari qanchalik 
esda qolayotganligini nazorat qilib borishlari lozim 
hisoblanadi. Buning uchun muntazam ravishda har xil 
turdagi testlarni: oson va qiyin, ochiq yoki yopiq test 
shaklida ishlab borish lozim. Hozirgi kunda 
abituriyentlar uchun har xil test va qo„llanmalarni 
sotuvda ko„rishimiz mumkin. Siz albatta imkoni 
boricha ko„proq test ishlab borishingiz lozim. Shunda 
yuqorida ta‟kidlaganimizdek, tajriba va bilimingiz 
oshib boradi, xato va kamchiliklaringizni bilib ular 
ustida ishlay boshlaysiz. To„g„ri sizni ustozingiz har 
bir darsda sizga test ishlatishi mumkin, lekin siz 
qo„shimcha o„z ustingizda ishlasangiz nur ustiga a‟lo 
nur bo„ladi. Bundan tashqari siz faqat bir o„qituvchi 
tomonidan tuzilgan testlarni ishlasangiz, bir qolipga 
tushib qolasiz, shuning uchun boshqa o„qituvchilar 

---

Telegram.me/tarixmasters 
tomonidan tuzilgan testlarni ham ishlab borish lozim 
bo„ladi. 
Testlarni ko„proq ishlash orqali sizda test 
ishlash texnikasi ham shakllanadi. Siz murakkab 
testlarni 
ishlayotganingizda 
berilgan 
barcha 
ma‟lumotlarni bilasligingiz mumkin, lekin noto„g„ri 
javoblarni chiqarib tashlash orqali yoki bilgan 
ma‟lumotlaringiz asosida test javobini topishni 
o„rganasiz. Fikrimiz isboti sifatida quyidagi test 
savolini ko„rib chiqsak: 
Somoniylar davrida viloyatlar turli hunarmandchilik 
sohalariga 
ixtisoslashgan 
edi. 
Quyidagilardan 
hududlarning ixtisosligi bilan muvofiq keluvchi 
javobni aniqlang. 
1) Eloq 2) Xorazm 3) Shosh 4) Samarqand 
a) yuqori navli qog„oz ishlab chiqarilar edi;
b) ko„nchilik mahsulotlari va charm mollari bilan 
mashhur edi;
c) kumush va qo„rg„oshin konlari va kumush tanga 
chiqaradigan zarbxonasi bilan mashhur edi;
d) qayiqsozlik taraqqiy topadi. 
A) 1-a, 2-b, 3-d, 4-c B) 1-c, 2-d, 3-a, 4-b
C) 1-c, 2-d, 3-b, 4-a D) 1-d, 2-a, 3-b, 4-c
Bu testda siz barcha hududlarning qaysi sohaga 
ixtisoslashganini bilmasligingiz mumkin, lekin aynan 
bilganlaringiz orqali siz qolganlarini ham topasiz. 
E‟tibor bering, yuqoridagi savolda agar siz 
Samarqandda qog„oz ishlab chiqarilganini bilsangiz, 
javobni oson topar ekansiz. Chunki, 4-a tarzida 
faqatgina C javobda kelgan. Shu kabi testlarni 
yechishda siz topgan bir yoki ikki ma‟lumotingiz 
asosida fikr yuritib test javobini topishingiz mumkin 
bo„ladi. Tarix fanini o„rganish jarayonida ko„proq test 
ishlab, bilimni mustahkamlab borishni tavsiya 
qilamiz.