Tarix darslarida tarixiy tasavvur va tushunchalarni shakllantirish

Tarix darslarida tarixiy tasavvur va tushunchalarni shakllantirish


Reja:
1. Ukuvchilarda tarixiy tassavurni xosil kilishning asosiy usullari.
2. Tarixni uqitish jarayonidagi tarixiy tushunchalar.
3. Tarixiy tushunchalarni shakllantirishning usul va vositalari.
4 . Ukuvchilar ongiga tarixiy konuniyatlarni singdirish.

Tarix uqitish tarixiy faktlar xakida anik obrazlarni va tasavvurlarni yaratishdan boshlanadi

Tarixiy tasavvur bilan tushunchalar bir-biri bilan uzviy boglangan, ukuvchilarda xodisalar tarixiy jarayonlar xakida yetarli darajada tulik va anik tasavvurlar mavjud bulgandagina tushunchalar xosil buladi. Tarix uqitish jarayonida ukuvchilarning tasavvurlari chukurlashib borishi natijasida, tushunchalarni shakllantirish uchun zamin yaratiladi. Tushunchalar uz navbatida tasavvurlarni mazmunan boyitishga yordam beradi. Tasavvur va tushunchalarni xosil kilish metodik usullari xam kupchilik xollarda bir-biriga uxshab ketadi.
Tarix uqitishda ukuvchilarning kuz ungida utmishdagi ijtimoiy xayotning yaxshi manzaralari shakllantirishda jonli va yorkin obrazlardan foydalanishning axamiyati kattadir. Shunga erishish kerakki, bayon kilingan xar bir tarixiy fakt, geografik nom va shaxe faoliyati obrazli bulsin. Obrazlilik ukuvchilarni tarixdan oladigan bilimlarini ilmiy puxta bulishini zarur sharoitlaridan biri tarixiy vokealarni modernizasiya kilishning oldini olish tarixga kizikish uygotish xamda tarixiy faktlarni taxlil kilish va umumlashtirish uchun zarur bulgan shart-sharoitlarni yaratishning muxim vositasidir. Tarixiy faktlarni taxlil kilishga bir namuna keltiramiz:
Maktablarda tarix kurslarida ukuvchilar kuz oldida eng kadimgi zamonlardan tortib to xozirgi kunlargacha bulgan jamiyat tarakkiyoti izchillik bilan ochib beriladi.
Ukuvchilar anik tarixiy fakt va xodisalarni tekshirish va umumlashtirish asosida rivojlanishning karor topishi tugrisidagi ilmiy tushuncha bilan kurollanadilar-
«Kadimgi dunyo tarixi» va «O’zbekiston tarixi» fanlarini uqitish jarayonida ibtidoiy odamlar mexnatining takomillashib borishi mexnat ular xayotini kanday uzgarishlarga olib kelganligini ukuvchilar ongiga singdirib boriladi.
Tarakkiyotning tarixiy jarayoni tushuntirilar ekan, ular tasavvurida ibtidoiy odamlar xayoti tugrisida kursatmali kurolsiz tushuncha xosil bulmaydi. Insoniyat tarakkiyotining ibtidoiy davrini fakat ushbu davr yodgorliklarini kursatish yoki rangli rasmlardan foydalanish orkali tushuntirish muxim axamiyat kasb etadi.
Bu borada O’zbekiston tarixi muzeyi yoki boshka shaxar va tuman ulkashunoslik muzeylariga ekskursiya uyushtirish, xakikatni anik va tulik tugri fikrlashlarini ta'minlaydi. Ekskursovod Teshiktosh goridan Oktosh, Xujakent, Kuyi Buzsuv manzilgoxlaridan topilgan kadimgi tosh davrida oid tosh kurollari bilan tanishtiradi. Bu vaktda yashagan odamlar ovchilik, meva yigish^ yemishbob ildizlar topish bilan xayet kechirganlarini suzlab «ov», «temirchilik» rasmlarini kursatadi shundan sung ukuvchilar dikkati Teshiktosh va Oktosh gorlarining kesma suratlariga jalb kilinadi sungra eramizdan avvalgi XII-VII minginchi yillarga oid urta asri materiallariga e'tibor karatiladi bu paytda odam uk-yoy yasashni bilib birinchi uy xayvoni itlarni uziga urgatadi.
Muzeyda akademik YA.G.Gulomov raxbarligida Buxoro viloyati xududida kazish ishlari olib borilishi natijasida Darbozakir tolit manzilgoxida topilgan kup mikdordagi mexnat kurollari kuyilgan. Kamish va yogochdan kurilgan bu manzilgox 30-35 kishiga panox bulgan. Shuningdek akademiklar: S.T.Toletov, YA. G.Gulomov ekspedisiyalari kazish ishlari olib borilgan Jonboskal'a manzilgoxining chayla maketi berilgan. Arxeologlarning ma'lumotiga kura bu chaylada 120-150 kishidan iborat jamoa yashagan. Ukuvchilarga chaylaning maketi kursatilib, uning urtasida mukaddas xisoblangan gulxan yonib turganini atrofida ovkat pishiriladigan uchoklar joylashganini suzlab kazishmadan chikkan parranda, balik^ xayvon suyaklari koldiklari loydan yasalgan idish parchalari kursatiladi.
Keyingi yangi davr -Bronza asri. Urush kommunasi tarixida yangi bob ochilganligining patriarxat (otalik urugi) davri va xujalikda oilada, ijtimoiy munosabatlarda erkaklar xukmronligining urnatilganini kursatuvchi materiallar^ konchilarning mexnat kurollari, tosh boltalari ugir dastalari, ronza chukmoklari bilan tanishtiradilar.
Xulosa kilib shuni aytish kerakki ukuvchilar tarix muzeyida uz kuzlari bilan kurgan kadimgi odamlar xayoti va ularning ish kurollarini bir umrga eslarida saklab koladilar. Muzeydan kaytgach ukituvchi, ukuvchilarga «mexnat kurollarining takomillashuvida inson xayotining uzgarib borishi» yoki «Mexnat insonni yaratadi» «Kishilar urtasida tengsizlik kanday vujudga keldi?», «Odamlar xayotining takomillashuvida tabiatning urni» kabi mavzularda referat yozib kelishlarini topshiradi.
Tarixiy tasavvurlarni shakllantirishda tarixiy xodisalar obrazlarini ukuvchilar faol suratda idrok etishga karatilgan usullardan foydalaniladi. Ukituvchi xikoyasining mazmunan kurgazmali va obrazli bulishi darslik matnidagi tarixiy xujjatlardagi vokea va tasviriy rasmlar badiiy adabiyot asarlari ukuvchilarda tarixiy tasavvurlarni shakllantirishning asosiy manbai bulib xizmat kiladi. Ukituvchi materialni bayon kilayotganda tarixiy xujjatlardan ilmiy-ommabop va badiiy adabiyotlardan olingan yorkin tavsilotlarga xamda ukuvchilardagi mavjud tasavvurlarga suyangan xolda ish tutadi. Ukuvchilarning tarixga kizikishining ortishi ularning muxim tavsilotlarini ajratib olishi va esda saklab kolishlariga yordam beradi. Birok ukuvchilarda anik va puxta tasavvur xosil kilish uchun ukituvchi bayonining jonli va emosonal bulishining uzi kifoya* kilmaydi, Ukituvchi ukuvchilarning faol fikrlashini tashkil kilishi va unga raxbarlik kilishi lozim.
Ukituvchi kurgazmali kurolni shunday kursatib uning mazmunini tushuntirib xujjatlarni ukib kuya kolmay, balki xikoyadagi eng muxim joylarini aloxida oxang bilan ta'kidlashi, kurgazmali kurollarni matnlarni ukuvchilarning faol ishtirokida taxlil kilib, undagi eng muxim elementlarni ajratib chikishi, urganilgan xujjatlardagi u yoki bu xujjatlarga ular dikkatini jalb kilishi lozim.
Tarix buyicha xar bir sinf dasturi oxirida asosiy tushunchalar mazmuni belgilab beriladi. Bu tushunchalar kursning ilmiy mazmunini, goyaviy-nazariy asoslarini aniklash va tarixiy materiallarni taxlil kilish va umumlashtirish buyicha ish usullarini belgilab olishga yordam beradi. Tarixiy tushunchalarni xosil kilish deganda ukuvchilarning tarixiy faktlarning eng muxim belgilarini ikkinchi darajali belgilardan ajrata bilish, guruxlarga bula olishni, tarixiy vokea va xodisalar urtasidagi boglanish va munosabatlarni chukur anglab tushunib olish kuzda tu tipadi. Ana shu taxlitda shakllangan mukammal tarixiy tushunchalar ilmiy bilimlar sistemasining vujudga kelishida bamisoli zanjir vazifasini utaydi,
Ukuvchilarning tarixiy tushunchalarini shakllanib borishi ustidan raxbarligini samarali bulishi uchun tushunchalarni tasniflashni yaxshi bilish kerak. Darsda urgatiladigan materialning mazmunmga karab tushunchalar bir-biridan fark kiladi va ular kuyidagi turlarga bulinadi:
Iktisodiy tushunchalar: Turli davrlardagi mexnat kurollari va xujalik xayoti, iktisodiy jarayonlar. Ijtimoiy-siyosiy tushunchalar: Davlatlar urtasidagi ijtimoiy munosabatlar va siyosiy tuzumi (imperiya respublika, burjua davlati va uning sinfiy xarakteri burjua demokratiya si va boshkalarga doyr).
Jamiyatdagi sinfiy kurashning axvoli va uning rivojlanib borishini ifodalovchi tushunchalar (dexkonlar urushlar xalk xarakatlari, kuzgolonlari, ish tashlashlari va x.k.)
Tarixiy-madaniy tushunchalar uygonish davrining insonparvar madaniyati, moddiy va ma'naviy madaniyati va boshkalar,
Goyaviy (din, utopik^ sosializm, fashizm burjua goyasi) tushunchalari.
Metodik adabiyotlar umulashganlik darajasiga karab kuyidagi uch guruxga : xususiy, tarixiy, umumtarixiy va sosiologik tushunchalarga xam bulinadi.
Tarix uqitish jarayonida tarixiy tasavvurlar bilan tushunchalarni shakllantirish uzviy boglangan bulib bir vaktning uzida amalga oshadi. Yukoridagi ta'kidlanganidek, tarixiy tushunchalarni shakllantirishda ukuvchilarning fikrlash faoliyatlariniragbatlantirish va unga raxbarlik kilish muxim urin tutadi.
Tarix bu nafakat utmish, balki bugungi kun xamdir. Utmishni yaxshi bilganimizdagina, biz xozirni yaxshi tushunamiz anglaymiz, kelajakni yaxshi tasavvur etamiz.
Xozirgi davrda sodir bulayotgan xar kanday vokea maktab tarix xonasini ukuvchilarni chetlab utolmaydi: tarixchilar anjuman yirik davlat arboblarining uchrashuvlari, yangi arxeologik kazilmalar va xokazolar. Shu tarika ukuvchilar muammodan chetda kolmaydilar bunday tarixiy xayotiy mulokot bolalarda dunyodagi barcha yangiliklardan ogox bulish istagini yuzaga chikaradi.
Zamonaviy xayet kattalar va bolalarda kuplab murakkab savollarni keltirib chikarmokda. Odatda ukituvchi xamma narsani biladi. Ukuvchi esa yuk deb xisoblanadi, Bu axir tugri emas. Agar bola ukituvchining safdoshi bulmasa tarbiyasining butun urinishlari bexuda ketadi. Mana shuning uchun ta'limni ukuvchilarga savol berishga urgatishdan boshlagan ma'kul.
Savollar xakikatdan xam murakkab bulishi mumkin, lekin ularning zamirida xakikatni bilish yotadi. Bunga esa baxssiz, munozarasiz erishib bulmaydi. Munozarasiz xayet xarakatsiz jismdir, Xakikiy baxs - pedagogik jarayonning oliy kursatgichi, ammo baxslashishni bilish lozim. Baxs madaniyatini egallash lozim, zarur-, buni davr takozo etmokda,
Albatta buni tushuntirish uchun ukuvchilarga nasixat kilib turishga tugri keladi. Mana ulardan ayrimlari:
Baxsda sizning fikringiz olkishlar bilan emas, balki karama-karshi fikrlar bilan kutib olinishiga tayyor buling. Bunday munosabatni axmoklik, sizga bulgan dushmanlik - kayfiyati deb tushunmang. Fikringizni isbotlash uchun dalillar tayyorlang.
Baxslashishdan xuzurlanish uchun baxslashmang.
Agar sizni baxsda yengishgan bulsa, ammo siz uning fikri xakida uylashni davom ettiraversangiz bu maglubiyatdan sung tantana kilishingizdan dalolatdir.
Uzingizda nutk suzlash madaniyatini tarkib toptiring. Yumshok uslubda gapirgan^ tutganini kesmaydigan, tajovuzkorlikdan uzokda yuruvchi kishi galab kozonadi. Yuzaki Karaganda ukituvchi xamma narsaga chidashi kerakka uxshaydi. Lekin bu chidam befarklikdan uzok bulishi lozim. Ukituvchi baxsni yuritar ekan ukuvchidan tugri javob olishga kumaklashadi. Uning vazifasi ukuvchilar baxsiga muta'dillik baxsh etish, turli fikrdagi ukuvchilarni birlashtirishdan iborat.
Ukituvchi raxbarligida ukuvchilar xodisani fikran bir necha kismga bulib, uning muxim belgilarini ajratib olib muxim bulgan belgilardan ayiradilar xamda bir turdagi xodisalarning eng muxim belgilarini umumlashtiradilar. Ukuvchilarda tarixiy tushunchalar xosil bulishiga olib keladigan bu mantikiy faoliyat, kupincha tarixni uqitish davomida tarixiy tasavvurlar xosil kilish uchun xizmat kiladigan yangi materialni idrok etish bilan kushilib ketadi. Ukituvchi rasmni yoki darslikdagi suratlarni taxlil etib, ularning mazmunini taxlil kilganda ukuvchilarda urganiladigan xodisalarning muxim belgilarini aks ettiruvchi yorkinlik tasavvurlar xosil kilishga karatilgan ish olib borish bilan birga, xodisalarning usha belgilarini umumlashtiruvchi tushunchalar xosil kilishga karatilgan, ish xam olib boradi. Pekin tushunchalar xosil kilishga karatilgan ish ukuvchilar tomonidan xatto ilgarirok uzlashtirilib olingan material asosida olib borilayotgan takdirda xam bu ish ukuvchilardagi mavjud tasavvurlarni oydinlashtirish va boyitishga imkon beradi, usha tasavvurlarni dolzarblashtirib xodisalar bilan birinchi bor tanishgan paytda ularning paykalmay kolgan yoki ajratib olinmagan belgilarini kura bilishga va ajratib olishga yordam beradi.
Xodisalar urtasidagi boglanish va munosabatlar kanchalik kuprok xar tomonlama ochib berilib ularning ma'nosi kanchalik chukurrok tushunib yetilgan sari, umuman tarix bilimlari shunchalik yukorirok darajada sistemalashib xar bir xodisanmng tarixiy jarayondagi urni va roli shunchalik anikrok anglab olina boradi.
Tarix uqitishda tushunchalarning usul va vositalari xilma-xil bulib, avvalo u tushunchalarning mazmuni murakkabligiga boglik, masalan: moddiy buyumlar (omoch, kema) tugrisidagi tushunchalar xosil kilish uchun bir yoki bir necha soat dare kifoya kilsa, ijtimoiy tushunchalar (ishlab chikarish kuchlari, ishlab chikarish munosabatlari, sinfiy kurash va ideologiya va boshkalar) ukuvchilarning yoshlik xususiyatlarini xisobga olgan xolda barcha tarix kurslarini urganish davomida uzlashtirilgan. Ukuvchilardagi utushnchalarning chukur va mustaxkam bulishi, vsosan ukituvchining ukuvchilar fikrlash kobiliyatini, kanchalik uygota opishi va unga kay darajada raxbarlik kila olishiga boglik.
Tarixiy tushunchalar xosil kilishda ukuvchilarning vokea va xodisalarni, analiz, sintez kila olish kobiliyatini uz ichiga olgan fikrlash faoliyatida ta'limning faol metodlari muammoli ta'lim metodlaridan foydalanish, ukuvchilarning kursatmali kurollari, ta'limning texnika vositalari, tarixiy xujjatlar bilan ishlashlarini uyushtirish, ularga tarixni chukur urganish bilan boglik bulgan turli amaliy xarakterdagi ishlarni tanishtirish aloxida axamiyatga ega. Vir turdagi vokea va xodisalar, tarixiy jarayonlar xamda sabab, okibat boglanishlar mazmunini takkoslab urganish, jamiyat tarakkiyotining ayrim ba'zi, bir umumiy konuniyatlarini tushunib olish imkonini beradi. Ukituvchi vokea va xodisalarning sabab va okibatlari urtasidagi aloka xamda boglanishlarni, kupincha dastlab bir mamlakat tarixini urganish vaktida ochib beradi. Boshka mamlakat tarixini urganish paytida ilgari urganilgan xodisalarga duch kelgan paytda ukituvchi ukuvchilarga bir-biri bilan uxshash sabab natijali boglanishlar tugrisidagi bilim va malakalarni urganilayotgan xodisalarni izoxlab berishga, deduktiv suratda, tadbik etishlarga umumiyliklarni anglab olishlariga yordam beradi. Turli mamlakatlar tarixiy tarakkiyotidagi bir xil sabab va natijalarni muntazam suratda takkoslab berish ukuvchilarni xodisalar urtasidagi ushbu boglanishlar tasodifiy bulmay barkaror v a zaruriy konuniyat ekanligi tugrisida xulosa chikarishga olib keladi.
Tarixiy rivojlanishning konuniyatlarini chukur urganishda takkoslashining axamiyati kattadir.
Masalan: Ukituvchi Kadimgi dunyo tarixining oxirlarida «Kadimgi Xindiston» yoki «Kadimgi Xitoy» mavzularini utayotganda, ukuvchilarga Kadimgi Xindiston yoki Kadimgi Xitoy davlatining paydo bulishining xuddi shu xakidagi bilimlar bilan takkoslab urganishni tavsiya kiladi.
Shunday kilib ijtimoiy rivojlanish konunlarini urganish uzok muddatli jarayon bulib, u ukuvchilarda umumiy va zaruriy bilimlar va ilmiy dunyokarashni shakllantirish ishlarini muxim tarkibiy kismidir.


ADABIYOTLAR.

1. 
   I.A.Karimov. Tarixiy xotirasiz kelajak yuk. T. O’zbekiston 1998 i.
   
2. 
   Sa'diyev S.A. Maktabda tarix uqitish metodikasi. T. Ukituvchi. 1978.
   
3. 
   Sa'diyev S.A. Maktabda tarix uqitish metodikasi. T. Ukituvchi. 1989.
   
4. 
   Sa'diyev S.A. O’zbekiston xalklari tarixini uqitish T. O’zbekiston.1993.
   
5. 
   «O’zbekiston tarixi» dasturi. Toshkent. 1980-1990.
   
6. 
   www.ziyonet.uz