Tarix 18. 70 “A” talabasi Nuraliyev Qahramonning bmt: tarix va hozirgi zamon fanidan Mustaqil ishi

Tarix 18.70 “A” talabasi Nuraliyev Qahramonning BMT: tarix va hozirgi zamon fanidan Mustaqil ishi.

1.2. Viloyatda chorvachilikni rivojlantirish uchun tabiiy-geografik va agroiqlim sharoitlarining xususiyatlari


Chunki Markaziy Osiyo fizik-geografik mintaqa sifatida deyarli hech qachon uni qo'shni hududlardan ajratib turadigan aniq belgilangan chegaralarga ega emas. Shuning uchun fizikogeografiya nuqtai nazaridan “Markaziy Osiyo” atamasi shartli edi va ular bilan chegaralangan faqat sobiq SSSR bo’lgan. Jismoniy va geografik jihatdan Oʻrta Osiyo ikkiga boʻlinadi subzonalar va ikkita "meridional" sektor. Markaziy Osiyoning shimoliy qismi tekisliklari cho'l zonasiga, janubiy qismi esa bir qator iqlim sharoitlariga ega xususiyatlari, subtropik zonaga tegishli. Meridional yoʻnalishda Oʻrta Osiyo gʻarbiyga boʻlinadi (Turon) va sharqiy qismlari. Chegarasi chiziq - Tyan-Shan, 43 Qoratov, Talas vodiysi, Olotoy, Fargʻona tizmasi, Qashgʻar bilan Zaalai tizmasi va gʻarbiy chegarasi boʻylab Fargʻona pasttekisliklari Pomir tog'lari. Pomir - bu hudud Sharqiy Pomir adabiyoti keskin ajratilganidan farqli o'laroq G'arbiy Pomir, Badaxshon deb ataladi (Buyuk Pyotr va Darvaz unga tegishli). Badaxshon va Pomir oʻrtasidagi chegara, K. V. Stanyukovichning so'zlariga ko'ra, daryodan o'tgan. Pomir daryo bo'yida. Matz va Kokbay, Ko‘kboy dovoni orqali Yashil ko‘lning g‘arbiy chekkasida, tizma bo‘ylab Bozordara, Pshart dovoni orqali Muzkoʻl tizmasi boʻylab Gʻarbiy choʻqqigacha Muzkoʻl, Xoʻjajaylov va Shimoliy Tanimas choʻqqisiga, tizma boʻylab Bilyandkiik Nankeldi cho'qqisiga, Zulumart muzligigacha va shu nomdagi bo'ylab tizmasi Zaalai tizmasining choʻqqisiga, Pyotr Birinchi tizmalari, Darvazskiy va Trans-Oloy Pomirga tegishli. Hisor tizmasi havzalar orasidagi suv havzasidir Zarafshon va Amudaryo. Bu tizma janubiy yonbag'ridan Amudaryoning irmoqlari boʻlgan Kofarnigon va Surxondaryolardan boshlanadi. Hisor tizmasi va oraligʻida joylashgan keng togʻlararo chuqurlik Bobotog' Hisor vodiysi deb ataladi. Daryoning sharqida Kofarnigan janubi-g'arbiy yo'nalishda, parallel uning davomi Karategin bo'lgan Oqtau tizmasi cho'zilgan tizma joylashgan. Janubi-sharqda Qorategin tizmalariga parallel joylashgan togʻ tizmalari Vaxsh, Koʻxiteke va Xozratisho tizmalari deb ataladi. Gʻarbda Oqtov, sharqda Chaltau togʻlari oʻrtasida joylashgan daryo vodiysi Mutlaq balandligi 300-400 m gacha boʻlgan Vaxsh hududi bo’lgan. Bu hudud ostida Tojik depressiyasi yoki Janubiy Tojikiston depressiyasi deb ataladi, janubda Bandi-Turkiston va janub sifatida Hindukushgacha cho'ziladi ramkalash. Pyanj vodiysi - Amudaryo (bu ramkaning janubiy qismi) boʻlinadi ikki qismga bo'lingan: shimoliy - tojik va janubiy - afg'on. Oxirgi keng tekislikni tashkil etadi. Shuni ta'kidlash kerakki, xarakterli Markaziy Osiyoning iqlimi ajoyib quyosh nuri, qurg'oqchilik va kontinentallik. Markaziy Osiyoda yogʻingarchilik yilning sovuq yarmida tushadi. Oylik maksimal yog'ingarchilik bahorning boshiga to'g'ri keladi. Tekisliklarda Yog'ingarchilik yomg'ir va qor shaklida tushadi. Tog'larda qishki yog'ingarchilik hosil bo'ladi qor qoplami, qalinligi qarab har xil bo'ladi relyef va boshqa tabiiy sharoitlar. Maxsus xususiyat – bu tog'larda murakkab vertikal iqlim mavjudligida zonallik, buning natijasida kamarlarning cho'ldan o'zgarishi sodir bo'ladi dasht, o'rmon-o'tloq, alp o'tloqlari kamarlari, abadiy qor va muzliklar. Joylashuv balandligiga ko'ra O'rta Osiyo tog'larida joylashgan bu kamarlar turli mintaqalarda juda farq qiladi. Biroq, xarakterli xususiyat Markaziy Osiyo tog'lari uchun cho'l va hatto cho'l cho'zilganuzoqqa. Natijada tog'li hududlarda yog'ingarchilik ko'proq tushadi. tekislikdan ko'ra, bu yon bag'irlarining balandligi va yo'nalishiga bog'liq. Qayerda oylik maksimal yog'ingarchilik bahorning boshiga to'g'ri keladi. Tekisliklarda Yog'ingarchilik yomg'ir va qor shaklida tushadi, bu har doim ham qorga olib kelmaydi qopqoq. Qishda tog'larda qor qor qoplamini hosil qiladi, davomiyligi yuzaga kelishi balandligi bilan ortadi va qalinligi, qaraber va boshqa sharoitlar. Bularning barchasi o'tloqning rivojlanishiga yordam beradi chorvachilikni rivojlantirish uchun muhim ahamiyatga ega bo'lgan o'simliklar. Kichik yog'ingarchilik miqdori Markaziy Osiyoning ko'pgina tog'li hududlari uchun xosdir.Oʻrta Osiyoning togʻli rayonlaridan Oʻrta Osiyoga oʻtish tekisliklar — qiyalik tekisliklar boʻlagi boʻlib, unda tartibsiz, qiyshiq shakli, ba'zi joylarda juda keng yoki xanjar. Tadqiqotchilar tog' vodiylarini joylashgan joylar deb atashadi 1400 dan 2600 m gacha bo'lgan balandlik chegaralari va undan yuqorida ular tasniflanadi baland tog' vodiylari. Nishabli tekisliklar chizig'i g'arbiy tomonda eng katta kengligiga etadi. Katkal tizmasi, uning oʻng irmoqlari Sirdaryoga quyiladigan hududlarda — Bodsu, Chirchiq, Angren. Eng kam yillik miqdorning maydoni yogʻin (taxminan 75 mm) Sirdaryo va Amudaryo oraligʻidagi hududdir. Sirdaryo - Markaziy Osiyodagi eng mashhur daryo son-sanoqsiz suv o'tkazadi qishloq xo'jaligiga foyda, undan olinadigan kanallar orqali sug'orish, ekin maydonlari, bu imtiyozsiz butunlay qobiliyatsiz bo'lar edi qayta ishlash. Oʻrta Osiyoning togʻ oldi rayonlari uchun, asosan, uning sharqiy qismi issiq qishli dasht iqlimi bilan ajralib turadi. Tekislikda cho'l iqlimi taqdim etilgan bo'lib, u 2 guruhga bo'linadi - cho'l iqlimi qishi sovuq va qishi issiq cho'l iqlimi bilan. Tog'larda yog'ingarchilik va tog' oldi hududlari madaniy va taraqqiyoti uchun katta ahamiyatga ega oʻtloq oʻsimliklari .
Oʻrta Osiyoda turli togʻ oʻsimliklari munosabati bilan namoyon boʻladi balandlikda o'zgarib turadigan harorat omiliga dengiz sathidan baland hududlar. Shuning uchun tog'larda turlar mavjud issiqlikni yaxshi ko'radigan o'simliklar va o'sishga qodir o'simlik turlari past haroratli hududlar. Shuni qo'shimcha qilish kerakki, tog'larda va baland tog'li hududlar, ayniqsa, tog' daryolari havzalarida turli xil hududlar, tabiat turli xillarning paydo bo'lishiga yordam berdi mikroiqlim zonalari. Bu ko'pincha hayratlanarli Qo'shni qishloqlardan birida shunday o'simliklar o'sadi boshqa, yaqin atrofdagi qishloqqa mutlaqo xos emas. Bu, qoida tariqasida, ushbu qishloqlarda iqtisodiyotni boshqarishga ta'sir qiladi. Tyan-Shanning gʻarbiy qismida Oloy, Turkiston va Zaravshon tizmalari, boshoqlilar oilasiga mansub oʻsimliklar – bugʻdoy oʻti keng tarqalgan tukli, bulbulli arpa, o'tlardan - elecampane, mallow, O'rta Osiyoning shimoliy qismida scabiosa, eryngium, eremurus va boshqalar bu turdagi oʻsimlik qoplami shoʻra-tukli oʻtlar oilasiga mansub. Ko'rib turganingizdek, Tojikiston eng balandda joylashgan Markaziy Osiyo hududlari. Yuqorida aytilganlarga asoslanib, iqlimiy xususiyatlar turli xil tabiiy sharoitlarga bog'liq; tog'li rel'eflar bilan birlashtirilgan, quruq havo bilan ajralib turadi va iqlimni yaratadigan yozning yuqori harorati butun mamlakat bo'ylab xususiyat. Hududni oʻrab turgan baland togʻ tizmalari tizimi shimoldan havo massalarining sovuq kirib kelishidan himoya qiladi, ya'ni sababi janubiy hududlarda qish qop ostida Hisor, Zarafshon va Turkiston tizmalari ancha yumshoq, shimoliy hududlarga qaraganda. Iqlim shakllanishida quyosh alohida rol o'ynaydi radiatsiya, uning miqdori bir yil davomida Tojikistonda juda ko'p ajoyib. Ayniqsa, janubiy va janubi-g'arbiy hududlarda qishlashini ta'kidlash kerak Respublika siklonik xususiyatga ega. Ularning kelib chiqishi sabab bo'ladi sovuq va salqin havo, qaysi bir necha kun Ichida aniq bo'ladi, lekin bu davrda tez-tez takrorlash jarayoni sodir bo'ladi qishki tumanlar.
Tojikistonda bahor tez, ba'zan erta keladi. Garchi bu safar o'zgarishlar bilan qoplangan juda beqaror ob-havo bilan tavsiflanadi harorat va issiq va sovuq havoning kirib kelishi. Yozda bu hududda havo ochiq, quruq va issiq bo'ladi, lekin ba'zida chang bo'ronlari bilan birga keladi. Ammo haroratning sezilarli pasayishi havo yo'q va yog'ingarchilik kuzatilmaydi.
Kuzning boshida tog'lar va vodiylarda bir oz bor iqlim o'zgarishi, sovuq shamollarning bosib olish jarayoni mavjud, bu keng antisiklonlarning shakllanishi bilan tugaydi, garchi bu davr uzoq issiq, quyoshli va quruq ob-havo bilan tavsiflanadi. Ikkinchisida kuzning o'rtalarida siklon faolligi faollashadi, yomg'irli davr. Kech kuzda va dekabr oyining boshida tog'larda, bir o'tish yangi qish mavsumi. Harorat rejimining shakllanishi va mavsumiyligi, vertikal zonalligi, namlanish sharoiti va boshqa xususiyatlaridan kelib chiqqan holda, respublikada ob-havo sharoiti shakllanishining butun majmuasiga u yoki bu darajada ta'sir ko'rsatadigan 11 ta agroiqlim mintaqasi aniqlandi. Hisor va Darvoz togʻ tizmalari asosiy oʻsimlik turlari va yozgi yaylovlari bilan ajralib turadi. N. F. Goncharovning maʼlumotlariga koʻra, bu tizmalar ichida oʻsimliklarning uchta kamari ajralib turadi: a) daraxt va buta oʻsimliklaridan iborat oʻrta togʻ kamari (1100 dan 2400-2800 m gacha); b) subalp o'tloqlari kamari (2400-2800 dan 3200-3500 m gacha); v) alp togʻlarining past oʻtloqli oʻtloqlari kamari (3200—3500 m dan yuqori). Tog'li qismida o'simliklar erning balandligiga qarab harorat o'zgarishiga sezilarli va xilma-xil moslashish xususiyatiga ega. Masalan, oʻrta togʻ kamarining oʻtsimon oʻsimliklari Tojikistonning deyarli hamma joylarida uchraydi: yugan, kamol, qoʻchqor, tulki dumi. Qisman shuning uchun ham alp va subalp zonalarining asosan keng tarqalgan yozgi yaylovlari Qorategin va Darvazning tog'li qismlarida joylashgan edi. Mustaqil oʻsimlik turi boʻlgan kobrezniklar 3000-3500 m balandlikda tarqalgan.Om-xashak erlari sifatida kobrezniklar katta xoʻjalik ahamiyatiga ega. Hosildorlik 25 ts/ga gacha etadi. Oʻrta Osiyoning yozgi baland togʻ yaylovlaridagi eng qimmatli yem-xashak erlari turi hisoblanadi.
Qizdara, Seroborai Pushti Shibar, Seroborai Pushti Turg, Oyloq Kalon va boshqalar chorva boqish uchun qulay maydonlar boʻlgan. Zaravshon tizmasida ham ajoyib yaylovlar bor edi. A. I. Lipskiy yozganidek, yaylovlar togʻ yonbagʻirlarida joylashgan edi. Yag'nob manbalariga yozda tekislikdan va asosan O'ra-Tyubadan haydalgan qo'ylar, shuningdek, otlar ko'p edi. Cho‘pon eldoradosi bo‘lgan Sangdara daryosi darasidagi yaylovlar alohida e’tiborga loyiq. Bu yerlarning go‘zal yaylovlari haqida M. S. Andreev ham yozgan. Eng yaxshi yaylovlar Yag‘nobning yuqori qishloqlarida joylashgan edi. Istaravshan hududida qulay yaylovlar kamroq. Hudud
Ura-Tyubaning kamida yarmini tosh va toshlar bilan qoplangan tog'lar egallaydi. Matcha hududi tabiiy sharoiti - iqlimi, tuprog'i va o'simlik qoplamiga ko'ra tog' zonasiga, bir qismi esa baland tog' zonasiga, ya'ni alp o'tloqlari zonasiga kiradi. Alp o'tloqlarida keng tarqalgan o'simliklar tugun (Polygonum viviparum), binafsha (Viola alaic), saxifrage, har xil turdagi momaqaymoq (Toaxacinus) va ko'chat (Cerastium). O'tning balandligi 5-10 dan 20 sm gacha.Subalp o'tloqlari Alp tog'laridan pastda joylashgan. Bu yerda qoʻy (Avenastrum), tulkikuyrugʻi (Alopecurus sougoricus), qoraquloq (Festicarubra), uchburchak (Trisetum spicatum) va boshqalar oʻtlar ustunlik qiladi.Bu yerda chorva uchun yaxshi ozuqa boʻlgan mantiya, soyabon, geranium oʻtloqlari koʻproq tarqalgan. Aynan shu belbog' chorvachilikning iqtisodiy rivojlanishida muhim rol o'ynaydi, chunki bunday belbog'lar serhosil yozgi yaylovlar hisoblanadi. Ularning hosildorligi gektariga 9-18 sentnerni tashkil etadi. Tojikistonning janubiy qismini tog'li balandliklar egallaydi, yaylovlar ko'p bo'lib, ulardan ko'chmanchi va yarim ko'chmanchi chorvadorlar, shuningdek, mahalliy aholi foydalanadi. Tog'lar katta balandlikka chiqmaydi. Bu hudud asosan qishki yaylov sifatida foydalanilgan. O'rta tog'li o'tloqlar yuqorida qayd etilganlardan farqli o'laroq, bir qator ekologik va biologik xususiyatlari bilan farqlanadi. Ular ancha yumshoq, mo''tadil iqlim bilan bog'liq. Bu yerda tipratikan, kalta oyoqli, supurgi, gulxan, bugʻdoy oʻti kabi oʻsimliklar keng tarqalgan.Shimolda 1100 dan 1700 m gacha, janubda 1600-2300 m gacha boʻlgan chegarada oʻsimlik qoplami juda xilma-xil boʻlib, keng tarqalgan. oʻtloq-dasht oʻrmonlari, ignabargli va bargli oʻrmonlar bilan ifodalanadi. Oʻzbekiston janubida va Tojikistonning janubi-gʻarbiy qismida: tipratikan, gulxan, vetch va boshqa koʻplab oʻsimliklar mavjud. Chorvachilik uchun yozda foydalanilgan baland alp yaylovlaridan tashqari, Vaxsh, Pyanj, Surxob daryolarining quyi oqimida, shuningdek, Amudaryo deltasining oʻrta oqimida va quyi oqimida choʻl zonasi. Zaravshon, Qashqadaryo va Murgʻob daryolari deltalarining qamishzorlari bilan ajralib turadi. Vodiylarda joylashgan sel oʻtloqi oʻtloqlari qamish va qamishlardan (Phragmats commons) iborat boʻlib, ular uzluksiz qamishzorlar maydonlarini tashkil qiladi. Shuningdek, siz qamish o'tlarining o'tloq jamoalarini uchratishingiz mumkin. Qamishzorlar, ayniqsa, Amudaryo, Zaravshon, Qashqadaryo, Murgʻob va boshqalar deltalariga xosdir.Qamishzorli yerlar odatda qoramol va otlarni boqish uchun ishlatiladi. Qamishzorlarning hosildorligi 115 s/ga ga etadi. Oʻrta Osiyo oʻsimliklarining tarixiy tahlili bu hududning alohida qismlari oʻrtasidagi farqni koʻrsatadi. Bu farqlar fizik va geografik sharoitlarga mos keladi. O'rta Osiyoning butun hududi to'rtta mintaqaga bo'lingan - Turon, Qozoq, Pomir-Tyanshan va Jung'or-Oltoy, bu geobotanik rayonlashtirishga mos keladi. U oʻsimliklarning tabiati, uning turlari, qoʻshni mamlakatlar oʻsimliklariga munosabati, oʻsimlik qoplamining yashash sharoitlari va boshqalarga asoslanadi. Shunday qilib, Tojikistonning geografik va agroiqlim xususiyatlari juda xilma-xil ekologik shakllar va turli xil ozuqa o'simliklariga ega yaylovlar bilan ajralib turadi. Oʻtmishda togʻli va togʻ oldi rayonlarining geografik joylashuvi chorvachilikning rivojlanishiga, bu tarmoq shakllarining xilma-xilligiga xizmat qilgan. Tojikistonda chorvachilikning rivojlanishiga iqlim sharoiti qulaylik bergan1. Bizning tadqiqot ob'ektimiz bo'lgan keng hudud turli xil tabiiy zonalarning tabiiy va iqlim sharoitlariga qarab turli xil chorvachilik tizimlari bilan ajralib turardi. Jismoniy va geografik nuqtai nazardan, bu hududda iqlim jihatidan farq bor. Masalan, respublikaning janubiy qismidagi tekislik rayonlari cho`l iqlim zonasiga mansub bo`lib, u havo haroratining yuqoriligi va uning keskin tebranishlari bilan ajralib turadi. Togʻli hududlar asosan togʻ chernozemlari bilan ajralib turadi, ular asosan yomgʻirli ekinlar va yaylovlar uchun ishlatiladi. Uy hayvonlarining o'zgaruvchanligiga ta'sir qiluvchi tabiiy omillardan tuproqning fizik xususiyatlari muhim ahamiyatga ega. Ma’lum darajada em-xashak o’simliklarining sifati, shuningdek, turli xil bakteriyalarning ko’p yoki kamroq tarqalganligi, tuproqdagi mineral tuzlarning miqdori ma’lum darajada tuproq tarkibiga bog’liq. Shuning uchun em-xashak o'simliklari emas.