Тарих йўналиши - курс талабалари учун Ўзбекистон тарихи фанидан – мавзу (4 соат)

Амир Темур давлатининг ташкил топиши арафасида Олтин Ўрда
Жўжи улуси, яъни Олтин Ўрда давлати ҳам ушбу даврда оғир сиёсий вазиятни бошдан кечира бошлади. 1359 йили Жўжи улусининг сўнгги йирик ҳукмдорларидан бири Жонибекхон вафотидан сўнг Чингизхон ворисларининг энг йирик ва қудратли давлати икки йирик улусга бўлиниб кетди. Бири Волга бўйи, Шимолий Кавказ ва Қора денгизнинг шимолий қирғоқларини ўз таркибига қамраб олган Олтин Ўрда (Кўк Ўрда), иккинчиси эса Дашти Қипчоқнинг Шарқий қисмини, яъни Ёйиқ (ҳозирги Урал) дарёсидан то Олтойгача, Жанубий Сибирдан Хоразм ва Сирдаё бўйларигача бўлган худудлардан иборат бўлган Оқ ўрда улуслари эди. Кўплаб тарихий адабиётларда Жонибекхон вафотидан Тўхтамишхон Олтин Ўрда тахтига ўтиргунча бўлган 20 йил давомида 25 дан ортиқ хонлар тахтга келиб кетганлиги қайд этилади. Бу эса кўплаб хонларнинг ҳумронлик муддати бир йилга ҳам етмаганлигини, сиёсий ҳолат ўта беқарор бўлганлигини кўрсатади.
Мулоҳаза юритинг: Жўчи улуси иккига бўлиниб кетиши сабаблари нимада деб ўйлайсиз?
Ҳокимят учун курашни Муродхон ва Абдуллалар бошлаб беришди. 1361 йилда эса Олтин Ўрда тахти келиб чиқиши Оқ Ўрдалик бўлган Хизрхон томонидан эгалланди. Унинг бир йилга яқин давом этган давлат раҳбари сифатидаги фаолияти бошқа тахт даъвогарларини қўллаб қувватлаган йирик амирларнинг хиёнати сабабли фожеали тугалланди. Ҳокимят эса унинг ўғли Темурхўжа қўлига ўтди. Лекин бир неча кун ўтгач тахтнинг янги соҳиби олтин ўрдалик йирик амирлардан Мамай бошчилигидаги сиёсий гуруҳ томонидан ҳокимятдан четлаштирилди ва кўп ўтмай ўлдирилди. Бу эса иккига бўлинган Жўжи улусининг Ғарбий қисми бўлган Олтин Ўрданинг ҳам янада майда қисмларга бўлиниб кеташига олиб келди.
Мамайнинг фаолияти Жўжи улуси хонларнинг мавқейи бир мунча пасайиб, йирик амирларнинг нуфузи ортиб бораётганлигини кўрсатади. Темирхўжанинг тахтдан тушурилиши натижасида ҳокимят амалда хонлардан йирик амирлардан бири Мамай қўлига ўтди. Бу эса Чингизхон авлодларига маъқул эмас эди. Олтин Ўрда тахт учун шиддатли курашлар домига тортилди. Натижада Мамайнинг кучайишидан чўчиган бошқа йирик амирлар Муродхонни қўллаб қувватладилар. Натижада Мамай Олтин Ўрданинг ғарбий қисмига чекинди ва у ерда Чингизхон авлодидан бўлган Абдуллани хонлик тахтига ўтиргизди. Шундай қилиб, Муродхон ва Абдуллахон ўртасида тахт учун ўзаро уруш бошланди.
Машҳур тарихчи олим Б. Аҳмедовнинг таъкидлашича, 1362 йилда олтин ўрдалик йирик амирлардан Булоқ Темур Булғор ва Волга дарёси бўйидаги талайгина шаҳарларни ўзига қаратиб олган. Тўрғой исмли яна бир йирик амир эса Мокша дарёси атрофидаги ерларда ҳукмрон бўлиб қолди.
Мулоҳаза юритинг: Тарихчи олиб Б. Аҳмедовнинг ушбу маълумотлари нималардан далолат беради ҳамда бундай ҳолат қайндай оқибатга олиб келади деб ўйлайсиз?
Узоқ давом этган ўзаро урушлар натижасида ўнлаб хонлар тахтга келиб кетди. Лекин, охир оқибат Олтин Ўрдада яна Мамайнинг таъсири кучайиб борди. Мамай ҳам кутилмаганда унинг 1380 йили Куликово жангида рус қўшинларидан мағлубиятга учраши бу вақтда Оқ Ўрда ҳокимятини ўз қўлига киритиб олган Тўхтамишхонга катта имкониятлар тақдим этди. 1380 йили Жўжи улуси яна ягона давлатга бирлашди ва Евроосиё худудидаги энг кучли, қудратли давлатга айланди.
XIV аср ўрталарида Эрон ва Олд Осиё
1256—1336 йиллар ичида Эрон ва Олд Осиёнинг катта қисми Элхонийлар (Ҳалокухон авлодлари) давлати ҳукмронлиги остида эди. Бу давлатга Чингизхоннинг набираси Ҳалокухон (1256—-1265) асос солган. Меросхўр фарзанди бўлмаган Султон Абу Саъидхон вафотидан (1335 йил) кейин Элхонийлар давлати парчаланиб кетди. Унинг ўрнида бири-бирига ёв бўлган майда-майда давлатлар вужудга келди. Масалан, Хуросонда Сарбадорлар давлати (1337 — 1381 й, маркази Сабзавор шахри), Ироқ, Қурдистон ва жанубий Озарбайжонда Жалойирийлар давлати (1336—1432), Жанубий Эронда Музаффарийлар давлати (1314- 1393), Ироқи ажам ва Озарбайжоннинг бир кисмида Чўпонийлар давлати (1336—1356), Диёрбакр, Шаркий Онадўли ва Жанубий Озарбайжоннинг бир қисмида Ок кўюнлу давлати (1378 — 1508) ва, ниҳоят, Ироқи араб билан Ғарбий Озарбайжонда Қора кўюнлу давлати (1378 — 1508) давлатлари пайдо бўлди. Кўриниб турибдики, бу худудда ҳам айни шу даврда ягона давлат мавжуд эмас эди. Давлатлар ўртасидаги ўзаро урушлар халқнинг аҳволини табора оғирлаштириб бораётган эди.
Мулоҳаза юритинг: Эрондаги мавжуд сиёсий вазият унинг яқин қўшниларига қандай таъсир қилган?
Салиб юришлари даврида Қичик Осиёда Рум султонлиги номи остида яшаган салжуқ турклари давлати XIII аср бошларига келиб 10 та амирликка бўлиниб кетди. Ўғуз турклари қабилаларининг Ўрта Осиёдан Кичик Осиёга кўчиб келиши ва уларнинг XIII аср ўрталаридаёқ маҳаллий салжуқ турклари билан аралашиб кетиши натижасида Кичик Осиёда кўп ўтмай янги давлат шакллана бошлади. Янги давлатнинг асосчиларидан бири Эртўғрул ўғуз туркларининг раҳбари бўлиб, Византияга қўшни бўлган кичик бекликнинг эгаси эди. Эртўғрулнинг ўғли ва тахт вориси Усмон (1282—1326) Византияга қарши уруш бошлаб, унинг Кичик Осиёдаги мулкларининг кўпчилигини эгаллаб олди. Унинг энг катта ғалабаси шубҳасиз, Бурса шаҳарини ҳам қўлга киритганлиги эди. Бурса шаҳарини Усмон ўзининг пойтахти қилиб олди. Кичик Осиёда унга рақобат қиладиган йирик амирликлар ҳам унга бирин кетин бўйсундилар. Уларни биргаликда Византия ерларини истило қилиш иштиёқи ҳам бирлаштирган эди, аслида. Византия империясининг кучсизлиги, Болқон ярим оролида йирик сиёсий кучнинг мавжуд эмаслиги Усмон туркларининг XIV асрда дастлаб Кичик Осиёда, сўнгра Европанинг жанубий шарқида ғолибона урушлар олиб боришига имкон яратди. Амир Темур тахт учун кураш олиб бораётган вақтда усмонли турклар Болқон ярим оролидаги ўз худудларини табора кенгайтириш билан машғул эдилар.
Мулоҳаза юритинг: Нима учун Усмонли турклар давлати биз тадқиқ этаётган даврда ўз худудларини ғарбга қараб кенгайтиришга интилди, шарқ томон кенгайтиришга у қадар эътибор қаратилмади?
Бу вақтда Мисрда мамлуклар султонлиги ҳукм сурар эди. Бу султонлик худудлари Мисрдан ташқари Фаластин, Финикия, Синай ярим ороли ва Сурияни ўз ичига олганди. Миср давлати Сурия учун курашларда Ҳолукулар давлатини мағлуб эта олганлиги ҳам бу давлатнинг қудратидан дарак берар эди. Миср ҳукмдорлари Ҳолукулар давлатининг ашаддий душмани бўлган бошқа бир мўғул давлати Олтин Ўрда билан иттифоқчилик алоқаларини олиб боришга интилганлар. Чунки Ҳолукулар ёки элхонийлар давлати Сурия масаласида Миср билан Озарбайжон масаласида Олтин Ўрда билан рақобатлашар эди. Элхонийлар Сурияни ўз қўлларида сақлаб қола олмаган бўлсаларда, Озарбайжонни Олтин Ўрда қўлига ўтишига йўл қўймадилар.
Мулоҳаза юритинг: Мамлуклар сулоласи тарихи ҳақида Жаҳон тарихи фанидан олган кенгроқ маълумотларингиз асосида унинг Жўжи улуси билан дўстлик ва Элхонийлар улуси билан душманлик муносабатларининг сабаблари ҳақида қандай қўшимчалар қилишингиз мумкин ?