Тарих факультети/Археология кафедраси 5120400-археология таълим йуналиши

Интернет маълумотлари. 
19.
http://bookz.com.ua
20.
http://lib.com.ua
21.
http://www.computerbooks.ru 
22.
http://zipsites.ru
23.
http://hronos.km.ru/proekty/mgu/index.html
24.
http://antropogenez.ru 

---

II СЕМЕСТР 
IV. МАЪРУЗА МАТЕРИАЛЛАРИ 
1-2 мавзу. Олд тарих фанининг предмети ва унинг бошқа фанлар 
тизимидаги ўрни. 
Режа. 
1.
 
Кириш. Олд тарих фанининг предмети ва бошқа фанлар билан алоқаси. 
2.
 
Ибтидоий тарихнинг ўзига хос хусусияти ва унинг аҳамияти. 
3.
 
Олд тарихнинг босқичлари. 
 
Калит сўзлар. 
тарих, ибтидоий, табиат, Ер, жамият, тўда, уруғ, 
жамоа.
 
Кириш. Олд тарих фанининг предмети ва бошқа фанлар билан 
алоқаси.
Тарих арабча сўз бўлиб табиат ва жамиятдаги ўтмиш воқеалар, 
воқейлик деган маъноларни англатади. Унинг улуғлиги шундаки, бизга 
маълум бўлган фанларнинг хаммаси табиат ва жамият қўйнида туғилган ва 
туғилади. 
Тарих табиат ва жамият тарихидан иборат бўлиб, улар бир-бирлари 
билан узвий равишда боғланган. Табиат тарихи Ер ва коинотдаги барча 
наосалар ҳақида, жамият тарихи эса башарият-инсон фаолияти ҳақида баҳс 
юритади. Жамият тарихи табиат тарихининг давомидир. Шуни таъкидламоқ 
жоизки, коинот тарихи чексиз, чегарасиздир. Ер тарихи эса 5,5-5 миллиард 
йилга тенг. Ердаги тирик мавжудодлар тарихи эса 3,3-3 миллиард йиллик 
қадимийликка эга. Бошқа тирик мавжудодлар каби инсон она Ер фарзанди 
ҳисобланади. 
Яралмиш инсон улуғ, тирик мавжудодларнинг энг олийси ва 
табиатнинг мўъжизасидир. Олимларнинг фикрича башарият тарихининг илк 
босқичи 4-4,5 миллион йилга бориб тақалади. Аммо башарият тарихи Ер ва 
бошқа тубан мавжудодлар тарихига нисбатан жуда қисқа даврни ўз ичига 
олади. Олимлар башарият тарихини бир-биридан фарқланувчи турли давр ва 
босқичларга бўлиб ўрганадилар. 

---

Бир гуруҳ олимлар уни ибтидоий, кулдорлик, феодал, капитализм, 
социолизм ва унинг сўнги босқичи ҳисобланган коммунистик деб аталмиш 
ижтимоий иқтисодий тузумларга бўлганлар. 
Олимларнинг бошқа гуруҳлари эса башарий тарихини ибтидоий, 
қадимги, ўрта асрлар, янги ва энг янги каби тарихий даврларга ажратилади. 
Айрим тадқиқотчилар эса ўтмишни ѐввойилик, варварлик ва 
цивилизация каби тарихий даврларга бўлганлир. 
Башарият тарихи қандай даврларга бўлинишидан қатъий назар 
уларнинг энг қадимгиси ва бошқа даврларга нисбатан узоқ давом этгани 
ибтидоий жамоа тузуми тарихидир. Янги далилларга кўра кишиликнинг 
ибтидоий жамоа тузуми давримиздан 4-4,5 миллион йил илгари бошланган, 
унинг якунловчи босқичи милоддан авалги IV мингйилликнинг ўрталарига 
тўғри келади. Аммо ибтидоий жамоа тузумининг сўнги босқичларида ишлаб-
чиқаришнинг нотекис ривожланиши туфайли Ер юзининг муайян жойларида 
ибтидоий жамоа ва унинг қолдиқлари узоқ вақтгача сақланиб қолади. Шуни 
такидлаш лозимки, Бразилия чвнгалзорлари, Африка ўрмонлари, Филиппин 
ва Австралиянинг баъзи жойларида ибтидоий жамоа тузумининг сўнги 
босқичи даражасида ҳаѐт кечираѐтган қабилалар, этник гуруҳлар ва кишилар 
жамоаси ҳамон яшаб келмоқдалар. 
Олд тарих фани, ерда одамзоднинг пайдо бўлишидан табақалар ва илк 
давлатларнинг қарор топишигача бўлган 4-4,5 миллионлик катта тарихий 
даврни қамраб олади. Биринчи ижтимоий тузум ибтидоий жамиятнинг 
шакилланиши, ривожланиши ва табақавий жамиятга ўсиб ўтиш 
жараѐнларини ўрганади ва тадқиқ этади. 
Кишиликнинг шу илк босқичи ибтидоий жамият тарихи фанининг 
асосий мавзуси ҳисобланади. Жаҳон фаншунослигида ибтидоий жамоа 
тарихи ягона тарих фанининг алоҳида бўлимини ташкил этади. Кишилик 
жамияти тарихининг бошқа даврлари кўприқ ѐзма манбаларга асосланиб 
ўрганилади. Ибтидоий тарих археологик, антропологик, этнографик, 
лингвистик, археозоологик, археоботаник ва бошқа манбаларга таяниб 

---

ўрганилади. Чунки ибтидоий жамоа тузуми даврида ѐзув ҳам ѐзма манбалар 
ҳам бўлмаган. 
Хорижий мамлакатлардага айрим олимлар ибтидоий тарихни 
антропология-одам ҳақидаги умумий қан қаторига қўшадилар. Шуни 
унитмаслик керакки, антропология табиий фан бўлса, тарих шунингдек, 
ибтидоий жамоа тарихи сиѐсий, ижтимоий фанлар қаторига киради. 
Ибтидоий тарихнинг номи масаласида ҳам олимлар орасида турли 
қарашлар мавжуд. Ибтидоий давр тарихи билан шуғулланган кўпгина 
олимлар, ғарбдаги адабиѐтларда қўлланган ва қўлланиб келинаѐтган 
―тарихгача‖ деган атама ибтидоий жамоа тузумига мувофиқ эмаслигини 
таъкидлаб ўтадилар. 
Баъзи олимлар кишиликнинг бу энг қадимга даврини ―табақавий 
жамиятгача бўлган тарих‖, ―ѐзувгача бўлган тарих‖ каби, мазкур жамиятнинг 
моҳиятига унга мувофиқ келмайдиган номлар билан атайдилар. 
Мавзу ва мантиқ жиҳатидан ―Ибтидоий жамоа тарихи‖ деган атама 
кишиликнинг бу кекса, мўйсафид даврига анча тўғри келади. 
Яна шуни таъкидлаб ўтиш керакки қатор ғарб тилларида ―Ибтидоий‖, 
―оддий‖, ―содда‖ сўзлари синоним сифатида қўлланилар экан. Аммо рус 
тилида ―ибтидоий‖ билан ―оддий содда‖ сўзлар синоним эмас эканлар. 
Хулоса шуки, кишиликнинг бу энг қадимги даврини ―ибтидоий жамият 
тарихи‖ дейиш мақсадга мувофиқдир, чунки у бизга маълум бўлган бешта 
ижтимоий-иқтисодий тузумнинг илк босқичидир.