Тарих факультети/Археология кафедраси 5120400-археология таълим йуналиши

 
ГЛОССАРИЙ 
Глоссарий Термин 
Terminology
Ўзбек тилидаги шарҳи 
Ассимиляция 
Assimilation 
одатда, иқтисодий жиҳатдан тараққий 
қилган мамлакатларда рўй беради ва 
ўзининг миллий мавқеини сақлаб 
қолган халқлар орасида яшовчи майда 
этник группалар узоқ давр мобайнида 
яқин 
муносабатда 
бўлиб, 
йирик 
миллатларнингтили ва маданиятини 
ўзлаштириб, унга сингиб кетади ва 
ўзини 
шу 
миллат 
вакили 
деб 
ҳисоблайди. 
сигналлар тили 
language 
signals 
нарсаларни аниқ белгилар ѐрдамида 
ифодалаш 
ўзлаштириш 
gathering 
табиат 
маҳсулотларини 
ишлаб 
чиқармасдан тайѐр ҳолича териб-
термачлаб, овлаб истеъмол қилиш 
опоссум 
opossum 
узун думли қопчиқли айиқча 
Мавзу юзасидан тестлар 
1.
 
Тарихни ашѐвий манбалар асосида ўрганадиган фан? 
A.
*археология 
B.
антропология 
C.
этнография 
D.
хронология 

---

2.
 
Ўзбекистон тарихи бўйича энг қадимги ѐзма манбани аниқланг? 
A.
* ―Авесто‖ 
B.
―Анабазис‖ 
C.
―Беҳустун‖ 
D.
―Маҳабхарот‖ 
3.
 
Беҳустун қоялари қайси шаҳар яқинида жойлашган? 
A.
*Кирмоншоҳ 
B.
Ҳамадон 
C.
Теҳрон 
D.
Рай 
4.
 
Марказий Осиѐ географияси бўйича маълумот қолдирган олимни 
аниқланг? 
A.
*Арриан 
B.
Геродот 
C.
Гомер 
D.
Демокрит 
5.
 
“Искандарнинг ҳарбий юришлари” асари муаллифи ким? 
A.
*Арриан 
B.
К.К.Руф 
C.
Ктесий 
D.
Ксенофонт 
6.
 
“Тарихий йилномалар” асари муаллифини аниқланг? 
A.
*Сима Цзян 
B.
Чжан Цзян 
C.
У Ди 
D.
Бен Фу 
7.
 
Сўғд ѐзуви қачон шаклланган? 

---

A.
*мил авв. III-II асрлар 
B.
мил авв. 1-минг йилликда 
C.
мил авв. IV-III асрлар 
D.
мил авв. II-I асрлар 
8.
 
Қадимги Хоразм ѐзуви қачон яратила бошланган эди? 
A.
*мил авв. V-IV асрлар 
B.
мил авв. VI-V асрлар 
C.
мил авв. IV-III асрлар 
D.
мил авв. III-II асрлар 
9.
 
Ибтидоий 
жамият 
тузумининг 
тўда 
даври 
археологик 
даврлаштиришнинг қайси босқичига тўғри келади? 
A.
*Қадимги тош асрининг илк ва ўрта босқичларига. 
B.
Сўнгги палеолитга босқичига. 
C.
Неолит даврига. 
D.
Энеолит даврига. 
10.
 
“Занжирбанд Прометей” номли трагедия кимнинг қаламига мансуб? 
A.
*Эсхил. 
B.
Геродот. 
C.
Берос. 
D.
Демокрит. 
 
 
 
 
 
 
 
 

---

9-10 МАВЗУ: Ибтидоий тўда 
 
Режа 
1. Дастлабки одамлар жамоаси (тўда) 
2. Ибтидоий тўданинг тараққий этишида овчиликнинг роли. 
3. Ибтидоий жамоачиликнинг ривожланиши ва жинсий муносабатлар. 
4. Ибтидоий дунѐқараш ва нутқнинг шаклланиши ва ривожланиши. 
5. Ғоявий тасаввурларнинг манбалари. 
Калит сўзлар: Тўда, ибтидоий овчилик, нутқ, тафаккур, тил, ғоя, 
тасаввур, жамоачилик муносбаталари. 
Инсоният ҳайвонот оламидан ажралиб чиқиб антропогенез жараѐнини 
босиб ўтди. Бу, шубҳасиз жуда катта даврни ўз ичига олган жараѐн эди. Ўз-
ўзидан савол туғиладики, мазкур давр ичида одамлар коллективи қандай эди? 
Маълумки, энг қадимги одамларнинг аждодлари-қазилма маймунлар, 
австролопитеклар пода ѐки гала бўлиб яшаганлар. Иккинчи томондан, 
одамнинг шунинг билан бирга қуроллар ишлашнинг фақат коллектив 
ичидагина пайдо бўлганини эътироф қилиш зарур. 
Киши организмининг, хусусан қўлнинг тарққий қилши натижасида, 
меҳнат натижасида табиат устидан бошланган хукмронлик илгарига қараб 
босилган хар бир қадам борган сайин одамнинг билим даражасини 
кенгаѐтириб борди. Меҳнатнинг ривожланиши зарурияти орқасида, жамият 
аъзоларининг янада яқинроқ жипслашувича ѐрдам берди, чунки шунинг 
орқасидан бир-бирларга ѐрдам қилиш, биргалашиб ишлаш тез-тез 
учрайдиган ходиса бўлиб қолди. Биргалашиб ишлашнинг фойдасини англаш 
эса жамиятнинг ҳар бир аъзоси учун равшан бўлиб қолди. Дастлабки одамлар 
коллективи шундай гуруҳ эдики, ундаги аълоқа биргаликда овқат топиш ва 
ташқи хавфдан биргаликда сақланишга асосланган эди. Лекин инсон ўз 
ҳаѐтининг у илк даврида турмуш воситалари билан жуда кам таъминланган 

---

эди. Тирикчилик воситаларини қўлга киритиш ижодий характерга эга эди. 
Хам одамлар орасида онгли равишда уюшган мустахкам ва доимий гуруҳлар 
йўқ ва бўлиши мумкин эмас эди. 
Одамлар коллективи турли жойлардаги маҳаллий шарт-шароитга ва 
турмуш кечириш имконияти, мавсум ва бошқа сабабларга боғлиқ ҳолда катта 
ѐки кичик бўлган, унинг тартиби доимо ўзгариб борган, уларнинг тарқалиб 
кетиши ва яна қайтадан қўшилиши мумкин эди. Демак шундай экан, 
кишиликнинг бу коллективни нима деб атамоқ керак. Биз уларни қандай 
атамайлик барибир ўша даврнинг одами «ҳақиқий» одам эди, одамлар 
коллективи ҳали одамларнинг бир-бири билан алоқа қилишининг илк табий 
шаклидан иборат бўлган «ҳақиқий» одамлар коллективи эди. Ўша дарвдаги 
кишилик ижтимоий аҳволининг яна бир хусусияти шундан иборатки, бу 
даврда кишилари гуруҳи ўртасида доимий алоқа бўлмаган. Улар бир-
бирларидан ажралган холда яшаган бўлишлари мумкин. Демак, кишиликнинг 
бошланғич ижтимоий аҳволидаги бу хусусиятлар ишлаб чиқариш 
кучларининг жуда паст даражада эканлигидан дарак беради.
Лекин дастлабки кишилик гуруҳларининг ўзаро муносабатлари 
тўғрисида аниқ бир фикр айтиш қийин албатта. Эҳтимол ҳар бир коллектив 
ѐки гуруҳларнинг ўз йўлбошчиси, етакчиси бўлгандир. Мазкур группанинг 
етакчиси эркак бўлганми, ѐки аѐлми, бу бизга маълум эмас. 
Бу шак-шудҳасиз уйдурма бўлиб, улар юқори табақага мнсуб кишилар 
манфаатини химия қилишга қаратилгандир. 
Ишлаб чиқариш кучлари ўса борди. Кучларнинг ривожлана бориши 
натижасида ижтимоий ҳаѐтда ҳам катта ўзгаришлар содир бўлабошлади. Бу 
ўзгаришлар ибтидоий жамоа тузуми давридаги ишлабчиқариш кучларининг 
ривожланишида хусусан меҳнат қуролларининг такомилашувида кўзга 
ташланади. Қадимги палеолит даврида қуролларнинг хили жуда оз бўлиб, 
улар жуда ҳам содда ишланган эди.
Лекин қадимги палеолитнинг охири ва сўнги тош асрнинг бошларига 
келганда манзара бутунлай ўзгариб, тошдан тарашлағич, қирғич тешгич ва 

---

найза учлари, ер кавлағич қуроллари вужудга келди. Ундан ташқари суякдан 
ва ѐғочдан бигиз, игна, сўйил, найза учлари ва бошқа мураккаброқ, асбоблар 
учун мосламалар ясашга эришилди. Балиқ овлашнинг ривожланиши 
муносабати билан тескари типли гарнун кашф қилиниши ҳам ана шу даври 
мансубдир.
Меҳнат ва оз қуролларнинг мукаммалашуви оқибатида овчилик 
хўжалиги ва термачилик ҳам ривожлана борди.
Бу хол жамиятда чуқур ўзгаришлар содир бўлишига сабаб бўлди.
Тирикчилик хаѐт-мамот учун бўлган кураш, хўжаликни улуксиз 
таминлай оладиган доимий ва бирлашган ишлаб чиқариш уюшмасини зарур 
эканлигини тақазо этди ва уни вужудга келтирди. Бундай бирлашган 
уюшмани ибтидоий кишиларнинг тасодифий, йиғиндиси вужудга келтира 
олмас эди.
Бу бирлашма негизида табий қон-қриндошлик ѐтар, бу энг дастлабки 
уруғ ѐки уруғчилик жамоаси эди. Ибтидоий пода даврида ҳам одамлар гала-
гала, гуруҳ-гуруҳ бўлиб яшаганлар. Лекин у гурухларнинг сони 20-30 
кишидан ошмас, улар анча беқарор ва мустахкам эмас эди.
Нутқнинг шаклланиши ва ривожланиши масаласини ўрганишда
 
Австралия тилларини мисол қилиб келтириш мумкин. Австралия тиллари 
«шимолий» ва «жанубий» гуруҳларга бўлиниб, жануб қабилалари тиллари 
бир —бирига яқинлиги билан ажралиб туради. Жануб тилларидаги яқинлик 
фақат луғати билан эмас, грамматик жаҳатдан ҳам кузатилади. 
«Шимолий» тилларни шартли равишдагина гуруҳ деб аташ мумкин 
ҳолос. Уларда, сўзлар охиридаги унли ҳарфларни ҳисобга олмаганда, ўзга 
яқинликнинг ўзи топилмайди. Австралия тилларининг фонетикаси содда 
бўлиб, унда томоқ орқали ѐки ҳуштаксимон овоз чиқарадиган сўзлар 
учрамайди. Грамматика жиҳатидан австралия тиллари агглютинатив типга 
оиддир. Улар ўз хусусиятлари билан туркий ѐки бошқа олтой тилларини,
яна ҳам кўпроқ Жанубий Ҳиндистондаги