Тарих факультети 3-босқич архившунослик таълим йўналиши

2. Экспозиция соҳасидаги тадқиқот, уни ўзлаштириш, консервацияга оид иш, музей предметларини реставрация қилиш экспрементал услубни қўллашни талаб қилади. Бу услубларнинг барчаси музейшуносликда ўрганиш предметининг хусусиятига қараб бир ҳолатдан бошқа холатга ўтиб туради. Музейшуносликда қўлланиладиган илмий услублар ҳозирча ана шулардан иборат. Албатта фаннинг ривожланиши билан у қўлланадиган услублар ҳам кўпая бораверади.

• Музейлар кўп асрлик тарихга эга. Мисол тариқасида қадимги Юнон музейларини келтириш мумкин. Музейларнинг дастлабки ватани Юнонистондир. Юнонистонда Геликон тоғи атрофида музаларга бағишлаб ҳар беш йилда бир марта байрамлар ўтказилиб.унда шоирлар, рассомлар, ва ҳайкалтарошларнинг ўзаро мусобақалари бўлиб турган.
• Музейлар айниқса Европада Уйғониш даврида ривожланган. 15 асрда Италияда илк маротаба оммавий музей очилган. Лондондаги Британия музейи (1753), Париждаги Лувр музейи (1793) ва бошқалар ҳам Европадаги илк оммавий музейлардан ҳисобланади.

• Ўрта Осиё, хусусан Ўзбекистон музейлари ҳақида гапириладиган бўлса, санъат асарлари, бадиий бойликлар, одамлар сиғинадиган ҳайвонлар, худоларнинг ҳайкаллари ва ёзувлари қадрланган ва йиғиб борилган, аммо оммавий музейлар юртимизда рус босқинидан кейин пайдо бўлган.
• Республикамиз Президентининг “Музейлар фаолиятини тубдан яхшилаш ва такомиллаштириш тўғрисида”ги фармони 1998 йил 12 январда қабул қилиниб, у музей ва музей ходимларининг ҳаётида катта аҳамият касб этди. Мамлакатимиз ҳудудида мавжуд бўлган музейлар фаолиятини такомиллаштириш, уларни халқнинг маънавий ахлоқий камолотида тутган ўрнини янада ошириш мақсадида “Ўзбекмузей” жамғармаси тузилди.

• Бугунги кунда мамлакатимиз ҳудудидаги турли муассасалар, корхоналар, қурилиш ташкилотлари, қишлоқ, жамоа бошқарув хўжаликлари қошида, шаҳар, туман, вилоят марказларида, халқ таълими тизимида жаъми 1200 дан ортиқ музейлар бўлиб, уларнинг энг йириклари пойтахтда жойлашган. Шу билан биргаликда ўнлаб ёзувчилар, шоирлар, рассомлар, олимлар ва машҳур санъат арбобларининг уй музейлари ҳам фаолият кўрсатмоқда.
• Давлат статистика қўмитасининг маълум қилишича 2021 йил ҳолатига кўра, Ўзбекистондаги музейлар сони 127 тани ташкил этган. Ушбу кўрсаткич 2020 йилда 105 та .

• Қуйида фаолият кўрсатаётган музейлар сонини ҳудудлар кесимида кўришингиз мумкин:
• Қорақалпоғистон Республикаси – 4та;
• Андижон – 2 та;
• Бухоро – 19 та;
• Жиззах – 7 та;
• Қашқадарё – 10 та;
• Навойи – 6 та;
• Наманган – 2 та;
• Самарқанд – 13 та;
• Сурхондарё – 8 та;
• Сирдарё – 1 та;
• Тошкент – 5 та;
• Фарғона – 17 та;
• Хоразм – 3 та;
• Тошкент шаҳри – 30 та.

• Музейлар аҳолининг кенг табақалари ўртасида маданий-маърифий ишларни олиб боради. Музейлар фаолияти халқнинг тарихий тараққиёт жараёнида ривожланиб бориши, қўлга киритган ютуқлари ҳамда қолдирган бой маданий-маънавий мероси хусусида жуда катта билимлар беради. Музейлар маданий-маърифий муассаса сифатида омманинг ижтимоий эҳтиёжларини қондириш, уларни маънавий камолотга етказишнинг энг етакчи воситаларидан ҳисобланади.
• Музейлар маданий-маърифий муассаса ҳисобланиб, унинг вазифаси тарихий ҳужжатлар, маданий ва маънавий ёдгорликларни тўплаш, табиий бойликлардан намуналар жамлаш ва сақлаш, уларни илмий жиҳатдан ўрганиб кўргазмаларга қўйиш ва кенг халқ оммасига ҳавола қилишдан иборат.

• “Музейшунослик” фани музейларни ўрганишнинг назарий-методологик ва амалий-услубий асослари, музей турларини ўрганиш ва омма ўртасида тарғиб қилиш йўллари, музей хазиналарининг тузилиши, уни ҳисобга олиш ва сақлаш йўллари, музейларнинг бошқа ташкилотлар, муассаса ва корхоналар билан алоқа боғлаш усуллари, музей экспозицияларини ташкил қилиш услублари, экскурсия ва нутқ маҳорати, музей фондларини ҳисобга олиш, тарғибот қилиш ва ташкилотлар билан алоқаларини янги замонавий технологиялар асосида амалга ошириш ҳақида билим беради.

Музейлар мазмун жиҳатдан қуйидаги турларга бирлашади:

• - Тарих музейлари, тарих-архитектура ва тарихий адабиёт музейлари;
• - Ўлкашунослик музейлари;
• - Хотира-ёдгорлик музейлари;
• - Санъат музейлари;
• - Соҳали музейлар;
• - Турли музейлар.

• Хотира-ёдгорлик ҳамда ёдгорлик уй-музейлари ватанимизнинг машҳур кишилари, арбоблари, ёзувчи, рассом, композитор ва олимлари хотирасини адабийлаштириш учун хизмат қилади. Имом Бухорий мажмуаси, Баҳовуддин Нақшбандий, Ат-Термизий, Ал-Фарғоний мажмуалари, Темурийлар даври маданияти тарихи, Қатағон қурбонлари хотираси музейлари, Ғафур Ғулом, Ойбек, Абдулла Қаҳҳор ва бошқа санъаткорлар ҳаёти ва ижодини ёритувчи йигирмага яқин уй-музейлар мавжуд бўлиб, улар халқимизга маънавий озиқ бериб турибди.

• Санъат музейлари сирасига тасвирий санъат, амалий санъат, мусиқа, кино, театр санъати ютуқлари музейлари, суратлар кўргазмаси ва ҳоказолар киради.
• Саноат, қурилиш, қишлоқ хўжалиги, транспорт ва алоқа соҳаларидаги ютуқларни намойиш этувчи маданий-маърифий масканлар соҳали музейлар деб аталади.
• Булардан ташқари халқ маорифи, соғлиқни сақлаш, бошқа корхоналар тарихини ёритувчи, мактабларда ташкил этилаётган ҳудудий тарихий жой ва инсонлар фаолиятига оид музейлар ҳам фаолият юргизмоқдалар.

• Музей ижтимоий вазифасига кўра илмий тадқиқот-маърифат (музейларнинг кўпчилиги асосан шу вазифани ўз олдига мақсад қилиб қўяди, уларни оммавий музейлар деб ҳам юритишади); тадқиқот (илмий-тадқиқот институтлари қошида ўзига хос лаборатория вазифасини ўтайди) ва ўқув музейларига, йўналиши ва коллекцияларига қараб тармоқ, ўлкашунослик (комплекс) ва мемориал музейларга бўлинади.

• Музейлар қачон пайдо бўлган ва уларнинг аҳамияти нималардан иборат? “Музей” - юнонча атама бўлиб, “муза” сўзидан келиб чиққан. Қадимги Юнон мифологиясида санъат ва фан маъбудалари “музалар” деб юритилган. Музалар, яъни маъбудалар ёки худолар шоир ва санъаткорларга илҳом беради, деб эътиқод қилинган. Шунинг учун антик поэзия асарларининг бошида кўпинча Музага мурожаат қилинган. Санъат ва адабиётга, тарихга оид бир қанча маъбудалар мавжуд бўлган. Жумладан, антик шоирлардан Гесиод (мил.авв. 7-аср) 9 та маъбудани санаб ўтади: Клио – тарих; Евтерпа – поэзия ва мусиқа; Талия – комедия; Мельпомена – трагедия; Терпсихора – ўйин; Эрато – муҳаббат лирикаси; Полигиления – гимнлар; Урания – астрономия; Каллиопа – эпос маъбудаларидир. Апполон Муза худоси ҳисобланган.

• Мозий” сўзининг “Музей” атамасига монанд эканлигини ҳам эътироф этиш керак. “Мозий” сўзининг луғавий маъноси тарих, ўтмиш деган мазмунни англатади. Музейлар ҳам вазифасига кўра тарихни, ўтмишни намойиш қилиш билан авлодларга билим беради. Шундай экан, музейлар тарихдан сабоқ беради, у халқнинг асрлар давомида қўлга киритган ютуқлари, илм-маърифатга қўшган ҳиссаси ҳақида маълумот беради, кўргазмали, ишончли, илмий асослар билан инсониятга маърифат тарқатади десак хато бўлмайди.
• Музей дастлаб Юнонистон ва Римда пайдо бўлган. Бу мамлакатларда айрим санъат ёдгорликлари ибодатхоналарда тўпланиб, турли кўргазмалар ташкил этилган. Кейинчалик Эллинизм даврида музей коллекциялари вужудга келди. Санъат, маданият ва фан эришган ютуқларнинг намуналаридан иборат коллекциялар тўплаш Уйғониш даврида Италияда, сўнг эса Англия, Франция, Германия ва бошқа мамлакатларда расм бўлди.