Tarbiyainstituti

Ming qadamdan tanga pulni urganga,
Men tegaman shul qarchig ‘ay merganga.
Mahmud Koshg‘ariyning “Devonu lug‘atit turk» asarida o‘q- 
yoy bilan bog‘Uq bo'lgan “atim, atim er” — o‘q otishga usta odam, 
“mergan” degan so'zlar uchraydi.
Zayniddin Vosifiyning hikoya qilishicha, “Navro‘z Axmad 
kamondorlikda shu darajaga yetdiki, birorta pahlavon ham uningdek 
kamon tortolmasdi”. Uning yoy o‘qi dushman ko‘ziga borib yetmay 
tinchimasdi; kamon tortgan vaqtida falak qavs chillaxonasidan turib 
tahsinga og‘iz ochardi 0 ‘qi otilgan vaqtda burchaklardan “Ofarin” 
ovozi ko‘tarilardi...5
Zahiriddin Bobuming ijodiy merosi “Bobumoma”da tirandoz- 
likka doir voqealar berilgan: “...0 ‘qni o‘rta chog‘Uq otar edi, bisyor 
zarb mushtibor edi, aning mushtindin yiqilmagan yo'qtur... Xasan 
Ya’qubbek mardona kishi edi. 0 ‘qni yaxshi otar edi... Yana bir 
Fariddin Husayn mirzo ed i Yoyni kuchluk tortib, o‘qi qirq botmon 
ekandur...”
“Yana Islim barlos edi... 0 ‘ttuz-qirq botmon yoy kuch birla 
otib, taxtadin o‘tkazur edi. Qaboq maydonida maydon boshidan 
chopib, yoyni tushurib ko‘rub, otib qaboqni urar edi. Yana zixgimi 
bir kari-bir yarim kari rishtaga bog‘lab, rishtaning yana bir uchini 
bir yig‘ochga bog‘lab, evrulur edi. Evmlur holatda o‘qni otib, 
zixgurdin 
0
‘tkarar edi. Mundoq g‘arib ishlari xeyU bor edi...”.6
Bobur Mirzoning o‘zi ham chapdast tirandoz bo‘lgan. Xalq 
yozuvchisi Pirimqul Qodirovning “YulduzU tunlar” romanida uning 
merganligini shunday tasvirlaydi: “Chorbog* ichida o‘n ikki yoshU 
Bobur Mirzo chavandozlik mashqlarini o‘tkazmoqda. U chorbog4 
chetidagi yalanglikdan bo‘z otni choptirib chiqdi-yu, birdan jilovini
53айниддин Махмуд Восифий, Бадоеь ул вақоеь. Т., Адабиёт ва саньат нашриёти, 1979.69-6.
б3ахириддин Мухаммад Бобур, "Бобурнома". Т., Юлдузча, 1989, 10, 16, 150, 156-бетлар
19

---

qo‘yib yubordi. Kamonga chapdastlik bilan o‘q o‘rnatdi va chopib 
borayotgan ot ustidan nishonga otdi. Yoy o ‘qi nishon yog‘ochga 
“taq” etib urilgani baralla eshitildi”.7
Xolchayontepa va Bolaliktepadagi arxeologik qazihnalar paytida 
topilgan kamon o‘qlarining uchlari ajdodlarimizning azaldan 
tirandozlik bilan mashhur bo‘lganliklariga dahldir.
Xolchayontepadan topilgan ot va suvorilaming haykalchalari 
g‘oyat katta ilmiy qimmatga ega. Xolchayon otlari yengil qurollan- 
gan suvorilar uchun mo‘ljallangan bo‘hb, suvorflar maxsus kiyimda 
yurishgan va o‘q-yoy bilan qurollangan. Topilgan suvori haykal- 
chalari shuni ko‘rsatadiki, ular otda yelib borayotib, nishonga aniq 
urganlar. Termiz yaqinidagi Ayritom, Xorazmdagi TuproqqaFa va 
boshqa joylardan topilgan buyumlar, suyak, tosh, sopolga tushirilgan 
rasmlarda qadimgi madaniyat, kurash, chavandozlik, tirandozlik, ov 
jarayonlari aks ettmlgan.
Bu davrda yashagan xalqlar o'rtasida jangovarlikni oshirish, ov 
hududlarida osoyishtalikni ta’minlash va o‘z vatanlarini himoya qilish, 
xalq larovonligini yuksaltirishga xizmat qfladigan diniy, madaniy 
marosimlar, rasm-rusundar, to‘ylar va xalq sayllaridagi kamondan o‘q 
otish, qilichbozlik, qalqonbozlik, nayzabozlik, kurash, ot o‘yinlari, 
sport turlari tantanali ravishda o‘tkazilgan. Shuningdek, o‘zbek xalq 
o'yinlari orasida chavaudozlik sport turi muhim o‘rin tutgan. 0 ‘rta 
Osiyo xalqlari o‘rtasida chavandozlik bilan bog‘liq bo‘lgan o‘yinlar va 
sport turlari musobaqa-bahslar doimiy ravishda o‘tkazilib turgan, lekin 
ulardagi jismoniy mashqlaming asosiy yo'nalishi harbiy-amaliy tavsifga 
ega boTgan. Xalqimizni otsiz tasawur qflish qiyin, shuningdek, ilk 
bolalik chog‘idanoq ot minish bu yerda yashovchilar uchun odat 
tusiga kiigan.
Xalqimiz orasida ot bilan bog‘liq “Ko‘pkari-uloq”, “Poyga”, 
‘Qiz quvmoq” , “Ag‘darish”, “Ot ustida qilichbozlik”, “Qovoq 
o‘yini”, “Chavgon” kabi xalq o'yinlari ko'plab o‘tkazflgan.
Abulqosim Firdavsiy “Shohnoma” asarida “Uloq” so‘zini ko‘p 
ishlatgan. Al-Maqsudiy Qurbon hayiti haqida yozganda: “Bayram 
kuni jurjonliklar bilan bekrobodliklar o'rtasida tuya kallasini qoTga 
kiritish uchun tortishuv bo‘ladi” , deb qimmath maTumot qoldirgan.
Mahmud Koshg'ariy ham chavandozlik va tirandozlikka doir 
ko‘plab misollar keltiradi: “o‘q otishga usta odam — mergan”, “ot 
poygasida va chavgon o‘yinida maydon qirg‘og‘iga tortiladigan