Tarbiyainstituti

UMAR XAYYOM
G'iyosiddin Abdulfatx Umar ibn Ibrohim Xayyomiy Nishopuriy 
1048-1132-yillarda yashab, ijod qilgan. U o‘zidan keyingi avlodlarga 
juda boy she’riy va ilmiy meros qoldirib ketgan sharqning buyuk 
mutafakkirlaridan biridir. Umar Xayyomni ruboiynavis shoir sifatida 
butun dunyo biladi. Ammo u bnyuk astronom, matematik, tarixchi- 
etnograf sifatida ham jahon madaniyati tarixida munosib mavqega 
ega. Uning „Navro‘znoma“ asari uzoq tariximizdan, Navro‘z 
bayramining kelib chiqishi, shunga bog‘liq ajdodlarimizning urf- 
odatlari, rasm-rusumlari, an’analari va xalq o‘yinlari haqida ham 
batafsil fikr yuritadi.
U Quyosh taqvimi (kalendari)ni ishlab chiqqan bo‘lib, bu 
taqvim hozir ham qo‘llanib kelinayotgan Grigoriy taqvimidan ko‘ra 
mukammalroqdir. Shu taqvim bo‘yicha qadimiy podsholilarning 
Navro‘z kunini qanday belgilaganliklari va bayramni qay tarzda 
o‘tkazganliklarini tarixiy dalillar bilan bayon qiladi. Hozirgi kunda 
o'tayotgan Navro'z bayrami bilan Um ar Xayyom tasvirlayotgan 
davrdagi Navro‘z bayrami orasida katta farq mavjud. Ilgari ham,
32

---

hozirgi kunda ham bayramlarda xaiq o‘yinlari keng ko‘lamda 
o‘tkazilgan. 
U „Navro‘z“da o‘tkaziladigan xalq o‘yinlaridan 
qilichbozlik, 
tiyrandozlik, 
chavandozlik kabi odatlar haqida 
qimmatli ma’lumotlar qoldirgan.
Umar Xayyom Navro‘zning joriy qilinishi sababini quyidagicha 
izohlaydi: 
„...Oftobning ikki otlanishi mavjud, ulardan biri
quyidagicha: Oftob har uch yuz oltmish besh kecha-kunduzning 
to‘rtdan birida Hamal burjining birinchi daqiqasiga chiqib ketgan 
paytining o'zida yana qaytib keladi va har yih bu davr kamaya 
boradi.
Yoyning shaklini falak qismlaridan olganlar, chunki olimlar 
falak doirasining qismlarini, qavs, ya’ni yoy deganlar. Qavsning bir 
uchini ikkinchi uchi bilan birlashtiruvchi to‘g‘ri chiziq — vatar, 
ya’ni kerish deyiladi, falak doirasining markazidan chiqib, qavs 
kengligining o ‘rtasidan o'tadigan chiziqni saxm, ya’ni o‘q deydilar. 
Bir tomondan, yoy odamga ham o‘xshaydi, chunki unda tomirlar, 
asab torlari, suyak, teri va go‘sht bor, kerish esa uning ,joni“, 
chunki o‘q-yoyning „hayoti“ unga bog'hq. Yulduz ilmiga suyanib 
tasdiqlashlaricha, yoy sohiblari, agar mergan bo‘lsalar va kamon 
otishga ko‘p vaqt ajratsalar, hech narsaga muhtoj bo‘lmaydilar. Har 
bir kishining g‘alabasi uchun lozim qurol o‘q bo‘lib, o‘qchilar bir 
bo‘lsa, qo‘shin g‘olib bo‘ladi“ (35-bet). Tibbiyot nuqtayi nazaridan 
qaraganda, o‘q-yoyni bilish ko‘p tomondan foydali: u bilan nafaqat 
jismoniy mashqlar qiUsh mumkin, balki ular asab tizimlarini ham 
kuchli qiladi, bo‘g‘inlami yumshatib, ularni farmonbardor etadi, 
hofizani o‘tkirlashtiradi, 
yurakni baquwat etib, 
falajlik va 
qaltiroqlikdan saqlaydi.