Tarbiyainstituti m illiy va harakatli

2Аннаев  T.,  Шайдуллаев  Ш..  Сурхондарё  тарнхидан  лавҳалар.  Т.,  А.Қодирий  номидаги
 
"Ҳалқ мероси”нашриёти,  1997.  18-19-бетлар.
12

---

iasonnmg 
yashashi 
hamda 
tirikchilik 
qilishi 
uchun 
qulay 
manzilgohlar  bo‘lganligini  tasdiqlaydi.  Surxondaryo  viloyatidagi 
Boysuntog'  va  Ko‘hitang  tog‘larida  mavjud g‘or va  o'ngirlar  ibtidoiy 
davr  odamlari  uchun  makon  vazifasini  o‘tagan.  Viloyat  hududidagi 
eng  qadimgi  makon  —  neandertal  odamning  manzilgohi  —  Boysun 
tog'idagi Teshiktosh g‘ori bo‘lib,  o‘rta tosh  (muste)  davriga  oiddir.
Ibtidoiy  odamlaming  yowoyi  hayvonlami  xonakilashtirish 
jarayoni ham  aynan  ana  shu  davrda  sodir bo‘lgan.  Machay  g‘oridan 
topilgan  toshdan  yasalgan  mehnat  qurollari,  tayyorlanishi  va 
shakllari bilan  0 ‘rta  Osiyodagi boshqa  mezolit  davri manzilgohlarida 
topilgan qurollardan bir muncha farq qiladi.
0 ‘rta  tosh  asr  ibtidoiy  odamlar  tasawurlari  va  e ’tiqdlarida 
keskin  o ‘zgarish  yuz  bergan  davr  hisoblanadi.  Bu  jarayonni  0 ‘rta 
Osiyoning  eng  qadimgi  rang-tasvirlaridan  bo'lmish  Ko‘hitangdagi 
Zarautsoy  suratlarida  kuzatish  mumkin.  Zarautsoyda  tabiat  hosil 
qilgan  ayvonga  o‘xshash  joy  qismida  va  g‘or  ichida  200  taga  yaqin 
qizil  buyoqlarda  bitilgan  suratlar  saqlanib  qolgan.  Bu  lavhalarda  ov 
manzarasi,  hayvonot  olami  va  ibtidoiy  davr  odamlari  tasviri  o‘z 
ifodasini  topgan.
Ba’zi  bir  olimlaming  (A.A.  Formozov)  ta’kidlashicha,  bu 
lavhalarda  sehrh  ov  marosimi  alcs  ettirilgan.  Ibtidoiy  odamlar  ovga 
chiqish  oldidan  yoki  ovdan  qaytgan  chog‘ida,  Zarautkamar  g‘ori va 
uning  atrofida  ov  bilan  bog'liq  turli  xil  xatti-harakatlarni  ijro 
etganlar.
Shuningdek,  Zarautkamar  suratlari  0 ‘rta  Osiyoning  ilk  rang- 
tasviri  turkumidan  bo‘lib,  qadimda  bu  o‘lkada  san’atning  dastlabki 
namunalarining shakllanganidan dalolat beradi.
“Zarautsoy-98” 
halqaro 
simpoziumi 
qatnashchilarining 
xulosasiga ко‘га,  Zarautkamar ilk ibtidoiy  maktablardan  biri  deb  tan 
olingan.  Chunki  ajdodlarimiz  qoldirgan  qadimiy suratlar va  yozuvlar 
bu  haqda  guvohlik  beradi.  Tarixiy  maTumotlarga  qaraganda, 
ibtidoiy  odamlar  hayotida  ovchilik  o‘yinlari  salmoqli  o‘rin  tutgan. 
Ba’zi  manbalarda  o ‘yinlar  ovdan  oldin  o‘tkazilishi  yozilgan  boTsa. 
boshqalarida  ovdan  so‘nggi  o'yinlar  haqida  fikrlar  bayon  qilingan. 
Agar,  bu  maTumotlami  chuqurroq  tahlil  qiladigan  bo‘lsak,  unda 
ovchilik  o‘yinlari  ovdan  oldin  ham,  undan  keyin  ham  o'tkazilgan, 
deyish  mumkin.  Ovdan  oldingi  o‘yinlar  ov  oldi  mashqlari  (ovga 
tayyorgarlikni  tekshirisli,  ovga  ruhiy  va  jismoniy  shaylanish) 
vazifasini  o‘tagan  hamda jiddiy  o'ziga  xos  kichik  marosim  shaklida 
uyushtirilgan. 
Bu  o‘yin  jarayonida  Ibtidoiy  odamlar  oljaga 
yaqinlashishni,  so‘ngra uni osongina  qo‘lga  tushirishni  o‘rganishgan,
13

---

buning  uchun  niqob  kiyib,  hayvon  qiyofasiga  kirishgan,  uning 
yurish-turishlari,  xatti-harakatlari  mashq  qilingan,  ulaming  tovnsh 
chiqarishlari  o'rganilgan.  Aynan  ana  shunday  o'yinlar  jarayonida 
yoshlami  ham  ov  qilishga  o‘rgatishgan.  Shu  bois  u  o‘ziga  xos 
maktab  vazifasini  o‘tab,  bir  tomondan,  ovchilik  mahoratini 
o‘stirishga  yordam  bergan  bo‘lsa,  ikkinchi  tomondan,  ularda  taqlid 
qilish san'atini shakllantirgan va  rivojlantirgan.
Ovdan  so‘nggi  o‘yinlar  ov  muvaffaqiyatli  tugagandan  keyin 
uyushtirilgan,  deb  taxmin  qilish  mumkin.  Chunki  ovdan  o'lja  bilan 
qaytish,  ziyofat,  xursandchilik  qilishga,  butun  jamoaning  bayram 
qihshiga  imkon  yaratgan.3  Ovchilar bunday o'yinlar yordamida,  kun 
bo‘yi  ov  qilib,  charchab  qaytgach,  kechqumnlari  o‘z  a’zoyi- 
badanlariga  dam  berish,  bugungi  taassurotlami,  kayfiyat  va 
tuyg‘ulami,  ovdan  mamnunliklarini,  to‘qchilikni,  sho‘hliklarini 
ifodalashgan.  Keyinichalik  bu  jarayonlar,  ya’ni  har  muvaffaqiyath 
ovdan keyin o‘yinlar ijro etish an'ana  tusini olgan.4
Mashhur  qomusiy  olim  Mahmud  Koshg‘ariyning  “Devon-u- 
luhatit  turk”  asarida  ov  haqidagi  qadimiy  qo‘shiq  va  termalami 
uchratamiz.  Devon  sahifalarida  ovchilik  bilan  bog‘liq  bo‘lgan 
qo‘shiqlar  o‘ziga  xos  o‘rin  olgan.  Ularda  ov  qilishning  dastlabki 
namimalari:  it  va  qush yordamida,  o‘q-yoy bilan  ov  qilish  tajribalari 
madh etilgan: