Tarbiya: muammo, yechim

II. Zamonaviy fan va ta’lim-tarbiya: muammo, yechim, natija
http://interscience.uz/
216 
O‘quvchilarda matematik bilimlarga bo‘lgan qiziqish, matematik xarakterdagi ma-salalarni 
sabr-toqat va tirishqoqlik bilan yechishida bilim, malaka, ko‘nikmalari rivojlanti-riladi. Induktiv 
va deduktiv tafakkurning boshlang‘ich ko‘nikmalarini, aqliy qobiliyatlarini, ya’ni tahlil qilish, 
sintezlash, taqqoslashni, abstraktlashtirish va umumlashtirish qobiliyatlarini rivojlantirishga, 
idroklilik va ziyraklikni, odam tanasida kechadigan jarayon-larni o‘quvchi o‘zi matematik yo‘llar 
bilan tasavvurlarni va xayolni o‘stirishga matematik ta’lim berish katta yordam qiladi. 
Amaliy maqsadlar: Misol uchun, “Odamning ikkala qo‘lida nechta naysimon suyak bor?”, 
degan savolning yechimida nazariyaga tayangan holda amalda matematik yo‘llar bilan topamiz 
yoki odamlarning bir kecha-kunduzlik ovqatlanish ratsionini tuzishda ham bevosita amaliy 
maqsadlarni nazariya bilan bog‘liqligini ko‘rish mumkin. Amaliyot bilan bog‘lay olishdan asosiy 
maqsad o‘quvchilarda bilim, ko‘nikma malakani shakllantirish bi-lan bir qatorda matematik 
savodxonlikni oshirishdan iborat. Tirik tabiatning qonuniyatla-ri, biologik xilma-xillik, xususiy va 
umumbiologik tushunchalar, biologik qonuniyatlarning mazmun-mohiyatini tushuntirib bera 
oladi. Olgan bilimlarini hayotda qo‘llay olish uchun kompetensiyaning ahamiyati nihoyatda katta. 
Biologiya fanini o‘qitishda 8-sinf o‘quvchilarida matematik savodxonlik, fan va texnika 
yangiliklardan xabardor bo‘lish hamda foydalanish kompetensiyasini shakl­ lantirish­ning nazariy 
va metodik asoslarini hal etish, zaruriy hollarda talab etiladigan faoliyatini mukammal bajarish 
qobiliyatlarini rivojlantiradi. Kompetensiyaviy yonda­ shuvda o‘qitish maqsadlari o‘quvchilar 
tomonidan o‘z-o‘zini anglash, ta’lim tarbiya jarayonida, o‘quv maqsadlarga erishish yo‘llarini 
tushuntirish, o‘quvchilarning o‘quv– bilim – bilish faoliyatini faollashtirish, o‘quvchilarning shaxs 
sifatida o‘z-o‘zini rivoj­ lantirish orqali jamiyat va mustaqil hayotda moslashuvi, ijtimoiylashuvi 
kabi ustuvor yo‘nalishlarni mo‘ljallash nazarda tutiladi. Biologiya fanidan kompetensiyaviy 
o‘qitish jarayonida o‘quvchilarga biologiya mavzusidagi ayrim (Tayanch harakatlanish, qon 
aylanish, koddaminatlik, nafas olish sistemasi, moddalar almashunuvi, energiya sar-fi) mavzularni 
yoritib berishda, o‘quvchilarda “masala” haqidagi tushunchalar berish hamda kitobdagi 
nazariyalarga tayangan holda o‘rgatish lozim. Kompetensiyani tarkib toptirish usullari va shaxs 
hayotidagi ahamiyatiga ko‘ra darajalarga ajratiladi. O‘quvchi shaxsining umumiy rivojlani­shiga 
yordam beradigan kompetensiyalar tayanch kompe-tensiya, faqat biologiya o‘quv fani orqali 
tarkib toptiriladigan kompetensiyalar xususiy kompetensiyalar deyiladi. O‘quvchilarda tarkib 
toptiriladigan kompetensiyalar quyidagi darajalarga ajraladi: 
1.
Tayanch kompetensiyalar 
–
umumiy o‘rta ta’lim maktablari o‘quv rejasidan o‘rin olgan 
barcha o‘quv fanlari mazmuni va o‘qitish jarayoni orqali tarkib toptiriladigan kom-petensiyalar. 
2.
Xususiy kompetensiyalar – biologik ta’lim va tarbiya jarayonida DTS bilan me’yorlangan 
bilim, ko‘nikma va malakalar asosida tarkib toptiriladigan kompetensiya-lar hisoblanadi. 
Biologiya fanidan o‘quvchining kompetensiya – biologiya fani bo‘yicha egallagan bilim, 
ko‘nikma va malakalaridan kundalik hayotida duch keladigan amaliy va nazariy masalalarni 
yechishda foydalanish va amaliyotda qo‘llay olish qobilyatidir. 
Biologiya o‘qituvchisi o‘quvchilarda yuqorida qayt etilgan tayanch kompetensiyalar-ni tarkib 
toptirish maqsadida o‘quv fani mazmunini tahlil etishi, o‘qitishning barcha shakl-lari: dars, 
darsdan tashqari ishlar, ekskursiyalar hamda sinfdan tashqari mashg‘ulotlarda olib boriladigan 
ishlarni tizimli va bir-biriga uzviy ravishda amalga oshirishni loyihalashi lozim. 
Tayanch kompetensiyalar va me’yoriy hujjatlarni yuritishda ularni quyidagicha yozi-lishi 
tavsiya qilinadi: 
– umumiy o‘rta ta’lim mazmuni va sifatiga qo‘yiladigan talablarni belgilash; 
– milliy, umuminsoniy va ma’naviy qadriyatlar asosida o‘quvchilarni tarbiyalashning 
samarali shakllari va usullarini joriy etish; 
– o‘quv-tarbiya jarayoniga pedagogik va zamonaviy axborot-kommunikatsiya texno-logiyalarini 
joriy etish, umumiy o‘rta ta’lim muassasalari o‘quvchilari va bitiruv­chilarining malakasiga 
qo‘yiladigan talablarni belgilash; 
– kadrlarni maqsadli va sifatli tayyorlash uchun ta’lim, fan va ishlab chiqarishning samarali 
integratsiyasini ta’minlash; 

---