Taqvimlar va taqvimiy qurilmalar

Umar Xayyom taqvimi. Mashhur astronom, matematik va shoir Umar Xayyom (XI asr) taklif etgan shamsiy taqvimi yanada katta aniqlikka ega. Bu taqvimda yilning davomiyligi 365 yoki 366 sutkadan iborat. Ammo kabisa yillarni hisoblash sistemasi yulian va grigorian taqvimlaridan farq qiladi. Umar Xayyom taqvimlarida har bir 33 yillik davr ichida 25 ta oddiy, 8 ta kabisa yil bo`lib, kabisa yillarning yettitasi har uch yildan keyingi yilda, sakkizinchisi to`rt yildan keyingi beshinchi yilda keladi, ya`ni 33 yillik davrdan 4, 8, 12, 16, 20, 24, 28 va 33-yillar kabisa bo`lib hisoblangan. Shu yo`l bilan yil boshi (Navro`z) bahorgi tengkunlikka to`g`rilab turilgan. Shunday qilib, Umar Xayyom taqvimiga binoan 1 yil=365.2422 sutkaga teng bo`ladi.

Bu davr tropik yil davomiyligidan (365.24220) atigi 0.00022 sutkaga farq qiladi, ya`ni 4500 yilda bir sutka xato beradi. Demak, Umar Xayyom taqvimi Grigorian taqvimidan ham aniq. Lekin bu taqvimlarning barchasida o`ziga yarasha ma`lum noqulayliklari mavjud (oylar uzunligi ketma-ket bir hil emas, ularning birinchi kuni haftaning xohlagan kuniga to`g`ri keladi, birinchi kun yildan-yilga hafta bo`ylab surilib boradi, har yili qayta nashr etilishi lozim va h.k.). Bu noqulayliklari xal etilgan dunyo kalendari loyihasi ishlab chiqilgan.

Har qanday meridianda o`rtacha sutka o`rtacha Quyoshning quyi kulminatsiya paytidan boshlanadi. Agar ma`lum meridiandan sharq tomonga yurilsa, sutka oldinroq, g`arb tomonga yurilsa, dastlabki meridiandagiga qaraganda keyinroq boshlanadi.

Sharqqa qarab 180 ga yurilsa, sutka 12 soat oldin boshlanadi va shu yo`nalishda Yerni to’liq aylanib chiqilsa, sutka 24 soat oldin boshlangan bo`ladi. Yer sharining to`la aylanishda kunlarning o`tishini uzluksiz sanashning natijasi bir kunga ortiq yoki bir kunga kam bo`lib chiqishi ana shunday sodir bo`ladi.