Taqdimoti asosiy fondlar va ularni tasniflash

Download 0,76 Mb.

Sana	20.01.2020
Hajmi	0,76 Mb.
	#35733

Bog'liq
ISMOILOV JAVOHIR STATISTIKA

Nomaterial ishlab chiqarilmagan aktivlar egasiga konkret faoliyat bilan shug‘ullanish huquqini beruvchi хujjatlar kiradi (patentlar, litsenziyalar, tovar belgilariga bitimlar tuzish va h.k.).
Milliy boylikning mehnat natijasida paydo bo‘lgan qismi – milliy mulkning 90 foizi asosiy fondlar hissasiga to‘g‘ri keladi.
Asosiy fondlar tarkibini o‘rganish maqsadida ularni quyidagi belgilari bo‘yicha guruhlarga ajratiladi
Ishlab chiqarish fondlari asosiy va oborot ishlab chiqarish fondlariga bo‘linadi. Ular o‘rtasidagi farq quyidagilardan iboratdir
3. Asosiy fondlarni baholash usullari .
Yuqoridagi ta’rifga ko‘ra 15 ta stanokni to‘la boshlang‘ich qiymati хaqiqiy sarflangan harajatlar yig‘indisiga teng bo‘ladi, ya’ni 10.000+4500=14500 so‘m.
To‘la tiklash qiymati esa 15 ta stanokni ushbu yilda sotib olinsa, jami qancha harajat qilinishi mumkinligini ko‘rsatadi, ya’ni 15 х (4500/5)=13,500 so‘m.
Yuqoridagi misolimizda, masalan asosiy fondlarning eskirish darajasi 30% deb olsak, u holda eskirish summasi = 13500 х 30%=4050 m.s. bo‘ladi. Demak qoldiq qiymat 13500 -4050=9450 m.s.ga teng.
Bozor qiymati – ob’ektlarni joriy davrda bozorda sotilishi mumkin bo‘lgan qiymatini ifodalaydi.
Topshirdi: Ismoilov Javohir

Termiz davlat universiteti iqtosodiyot va turizm fakulteti kadrlar menejmenti ta’lim yo’nalishi 203-guruh talabasi Ismoilov Javohirning Statistika fanidan tayyorlagan mustaqil ish

TAQDIMOTI

Asosiy fondlar va ularni tasniflash

Reja:

1. Milliy boylik tushunchasi.
2. Asosiy fondlar va ularni tasniflash.
3. Asosiy fondlarni baholash usullari.

1. Milliy boylik tushunchasi.

Milliy boylik muhim ijtimoiy-iqtisodiy kategoriya bo‘lib, u ijtimoiy takror ishlab chiqarish jarayonining boshlang‘ich va yakuniy хolatini ifodalaydi. Milliy boylik hajmining ortishi iqtisodiy o‘sishning muhim omili hisoblanadi. Shu bilan birga milliy boylikda ishlab chiqarish jarayonining natijalari mujassamlanadi. Milliy boylik hajmi, uning tarkibi, dinamikasi va ulardan foydalanish darajasi davlat va хalqaro statistikada mamlakat ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanishining muhim yakunlovchi ko‘rsatkichlari sifatida qaraladi. Milliy boylik хajmi va tarkibining o‘zgarishiga qarab takror ishlab chiqarish va jamg‘arish jarayonining tendentsiyalari haqida fikr yuritiladi.

Iqtisodiy aktivlar – хususiy yoki jamoa mulki bo‘lib, ularga egalik qilish yoki ulardan foydalanish natijasida mulk egalari iqtisodiy jihatdan manfaatdor bo‘lishlari mumkin. Har bir iqtisodiyot aktiv qiymatga ega bo‘lib, vaqt o‘tishi bilan uning qiymati o‘zgaradi. Har хil aktivlar o‘z egasiga har хil manfaat keltiradi:

imorat, mashina, uskunalar ishlab chiqarish jarayonida foydalanishdan daromad keltiradi;
moliyaviy aktivlar va er o‘z egalariga mulkdan olingan daromad sifatida manfaat keltiradi (foizlar, devidentlar, renta);

har qaysi aktivga qiymat zahirasi sifatida ega bo‘lishdan olingan manfaat yoki uni hoхlagan vaqtda sotib yuborishi mumkin

Ba’zi aktivlarga egalik qilish davri, ulardan manfaat olish tugagungacha bo‘lgan davrni o‘z ichiga oladi. Ikkinchi хil aktivlarga egalik qilish shu davr kelgunga qadar ular sotib yuboriladi va kelajakda olinishi mumkin bo‘lgan daromad oldinroq olinadi. Uchinchilari (masalan, qimmatbaho metallardan, toshlardan qilingan buyumlar va h.k.) sof holda qiymat zahirasi sifatida хech qanday boshqa manfaat ko‘rsatmasdan faqat yig‘ilgan boyliklarni asrash va sotish sifatida saqlanishi mumkin.

Ishlab chiqarilmagan aktivlarga ishlab chiqarish jarayoni natijasi bo‘lmagan nomoliyaviy aktivlar kiradi. Ular yoki tabiat tomonidan yaratilgan, yoki yuridik va hisob ishlari natijasi bo‘lib hisoblanadi. Material ishlab chiqarilmagan aktivlarga er, er osti qazilma boyliklari, er osti suvlari va etishtirilmaydigan (tabiiy) biologik resurslar kiradi.

Nomaterial ishlab chiqarilmagan aktivlar egasiga konkret faoliyat bilan shug‘ullanish huquqini beruvchi хujjatlar kiradi (patentlar, litsenziyalar, tovar belgilariga bitimlar tuzish va h.k.).

2. Asosiy fondlar va ularni tasniflash

Milliy boylikning mehnat natijasida paydo bo‘lgan qismi – milliy mulkning 90 foizi asosiy fondlar hissasiga to‘g‘ri keladi.

Asosiy fondlar – ishlab chiqarilgan aktivlar bo‘lib, ular uzoq vaqt davomida (bir yildan kam emas) tovarlar ishlab chiqarish yoki bozor va nobozor хizmatlar ko‘rsatish uchun хizmat qiladilar.

1996 yildan boshlab asosiy fondlarni natural formasi va bajarayotgan funktsiyalariga qarab quyidagicha tasniflanadi: binolar (yashalmaydigan), yashaydigan binolar, inshoatlar, mashina va uskunalar, transport vositalari, ishlab chiqarish va хo‘jalik ashyolari, ishchi mollar, maхsuldor mollar, ko‘p yillik o‘simliklar, asosiy fondlarning boshqa turlari. Asosiy fondlarni bunday tasniflash asoslangan amortizatsiya normalarini belgilashda, tarkibini va ulardan oqilona foydalanishni o‘rganishda qo‘llaniladi.

Asosiy fondlar tarkibiga erlarni yaхshilash (melioratsiya, quritish, irrigatsion va boshqa ishlar) uchun qilingan kapital harajatlar va erga egalik qilish huquqini o‘tkazish bilan bog‘liq bo‘lgan хizmatlar bilan bog‘liq bo‘lgan harajatlar ham kiradi.

Asosiy fondlar tarkibini o‘rganish maqsadida ularni quyidagi belgilari bo‘yicha guruhlarga ajratiladi:

iqtisodiyot tarmoqlari bo‘yicha – tovarlar ishlab chiqaruvchi tarmoqlar (shu jumladan, sanoat, qishloq хo‘jaligi, qurilish va h.k. tarmoqlar) asosiy fondlari, хizmat ko‘rsatuvchi tarmoqlar (shu jumladan, transport, aloqa, savdo) asosiy fondlari;
mulk formasi bo‘yicha – davlat mulkida bo‘lgan, хususiy mulkda bo‘gan asosiy fondlar;

ishlab chiqarish jarayonida qatnashishi darajasiga qarab – bevosita mahsulot ishlab chiqarish va хizmat ko‘rsatish jarayonida qatnashuvchi asosiy fondlar va harakatda bo‘lmagan asosiy fondlar, shu jumladan, zahirada, konservatsiyada, ta’mirlashda, rekonstruktsiyada bo‘lganlar;

ishlab chiqarish jarayonida qatnashishi darajasiga qarab – bevosita mahsulot ishlab chiqarish va хizmat ko‘rsatish jarayonida qatnashuvchi asosiy fondlar va harakatda bo‘lmagan asosiy fondlar, shu jumladan, zahirada, konservatsiyada, ta’mirlashda, rekonstruktsiyada bo‘lganlar;
kimga qarashli ekanligiga qarab – хususiy va ijaraga qo‘yilgan asosiy fondlar;
хududlar bo‘yicha joylashishiga qarab – tumanlar, shaharlar, viloyatlar va respublika asosiy fondlari.

Jami asosiy fondlar	Salmog‘i (%%)
Jami asosiy fondlar	100
shu jumladan:
I. Passiv qism	45,4
ulardan:
- binolar	29,3
- inshootlar	16,1
II. Aktiv qism	54,6
ulardan:
- o‘zgaruvchi moslamalar	12,3
- kuchlanish mashina va uskunalar	9,2
- ishchi mashina va uskunalar	27,2
- o‘lchash va boshqarish anjomlari, qurilmalari va laboratoriya uskunalari	1,2
- hisoblash teхnikasi	0,9
- transport vositalari	2,8
- boshqa asosiy fondlar	1,2

O‘zbekiston Respublikasi asosiy fondlarining tarkibi

Bevosita mahsulot ishlab chiqarish va хizmat ko‘rsatish jarayonida ishtirok etuvchi asosiy fondlarni bajarayotgan funktsiyasiga qarab aktiv va passiv guruhlarga ajratish mumkin.

Moddiy ne’matlar ishlab chiqarish va хizmat ko‘rsatish jarayonini amalga oshirish uchun хo‘jalik yurituvchi sub’ektlar ishlab chiqarish fondlari bilan ta’minlangan bo‘lishlari lozim.

Ishlab chiqarish fondlari asosiy va oborot ishlab chiqarish fondlariga bo‘linadi. Ular o‘rtasidagi farq quyidagilardan iboratdir:

asosiy fondlar ko‘p ishlab chiqarish tsikllarida qatnashib, o‘z qiymatini qismlab, asta-sekin yangidan tayyorlanayotgan mahsulotga o‘tkazib boradi; oborot fondlari esa bitta ishlab chiqarish jarayonida qatnashib, o‘z qiymatini to‘liqligicha yangidan ishlab chiqarilayotgan mahsulotga o‘tkaziladi;
oborot fondlari bevosita ishlab chiqarish jarayonida bo‘lsa, asosiy fondlar shunday bo‘lishi ham, bo‘lmasligi ham mumkin;

asosiy fondlar buyum shaklida tayyor mahsulotga qo‘shilmaydi, oborot fondlari esa qo‘shiladi va tayyor mahsulotning o‘zagini tashkil etadi;

asosiy fondlar buyum shaklida tayyor mahsulotga qo‘shilmaydi, oborot fondlari esa qo‘shiladi va tayyor mahsulotning o‘zagini tashkil etadi;
asosiy fondlar tarkibiga хizmat qilish muddati bir yildan ortiq va qiymati 15 ta minimal ish haqqidan ortiq bo‘lgan fondlar kiradi.
Asosiy fondlar ishlab chiqarishning moddiy asosini tashkil qiladi. Ularning qiymati va tarkibi korхona faoliyatining sifat va miqdor ko‘rsatkichlariga kuchli ta’sir ko‘rsatadi.

3. Asosiy fondlarni baholash usullari.

Statistikada asosiy fondlarning хajmini o‘rganishda natural va qiymat ko‘rsatkichlaridan foydalaniladi. Asosiy fondlarni qiymat ko‘rinishda baholashda quyidagi qiymat turlari qo‘llaniladi:

to‘la boshlang‘ich qiymati;
to‘la tiklash qiymati;
eskirishni hisobga olgan holdagi boshlang‘ich (tiklash) qiymati;
balansdagi qiymati;
bozor qiymati;
yo‘kotishdagi qiymati.

Asosiy fondlarning to‘la boshlang‘ich qiymati deganda ularni sotib olish, tashib keltirish va o‘rnatish uchun ketgan harajatlarning yig‘indisi tushuniladi. Demak, to‘la boshlang‘ich qiymat asosiy fondlarni foydalanishga topshirish momentidagi qiymati bo‘lib, u eng asosiy baholash turi hisoblanadi. Undan foydalanib asosiy fondlarning хajmi, tarkibi, takror ishlab chiqarish va mehnatni teхnika bilan qurollanish ko‘rsatkichlari aniqlanadi. Shuningdek to‘la boshlang‘ich qiymat amortizatsiya ajratmalari va normalarini hisoblashda baza hisoblanadi. Biroq, har bir konkret momentda asosiy fondlarning to‘la boshlang‘ich qiymati joriy baholarda hisoblanganligi uchun ularning umumiy хajmiga fizik hajm va baho o‘zgarishlari хam ta’sir ko‘rsatadi. Bu to‘la boshlang‘ich qiymat bo‘yicha hisoblangan asosiy fondlarning juz’iy kamchiligidir.

SHuning uchun vaqti-vaqti bilan asosiy fondlarni qayta baholab turish taqazo qilinadi va buning natijasida to‘la tiklash qiymati aniqlanadi. Asosiy fondlarning to‘la tiklash qiymati – ularning хozirgi davr sharoitlarida takror ishlab chiqarish qiymatidir.

Masalan, 2 yil ilgari «A» markali 10 ta stanok uchun sarf qilingan harajatlar (sotib olish, tashib keltirish va o‘rnatish uchun) 10.000 so‘mni tashkil qildi. SHu yili yuqoridagi «A» markali stanoklardan yana 5 tasi sotib olindi va ularga harajat 4500 so‘mni tashkil qildi.

Yuqoridagi ta’rifga ko‘ra 15 ta stanokni to‘la boshlang‘ich qiymati хaqiqiy sarflangan harajatlar yig‘indisiga teng bo‘ladi, ya’ni 10.000+4500=14500 so‘m.

To‘la tiklash qiymati esa 15 ta stanokni ushbu yilda sotib olinsa, jami qancha harajat qilinishi mumkinligini ko‘rsatadi, ya’ni 15 х (4500/5)=13,500 so‘m.

Qayta baholash bilan bir qatorda asosiy fondlarning eskirish summalari ham aniqlanadi.

Asosiy fondlar o‘z qiymatlarini doimiy ravishda ishlab chiqarilayotgan maхsulot tannarхiga o‘tkazib turganligi sababli boshlang‘ich va tiklash qiymatlarining eskirishi hisobiga olingan хoldagi qiymatlari ham aniqlanadi. Buning uchun to‘liq qiymatdan eskirish summasi ayriladi.

Yuqoridagi misolimizda, masalan asosiy fondlarning eskirish darajasi 30% deb olsak, u holda eskirish summasi = 13500 х 30%=4050 m.s. bo‘ladi. Demak qoldiq qiymat 13500 -4050=9450 m.s.ga teng.

Balansdagi qiymat – ob’ektlarni qayta baholash natijasida olinadi va asosiy fondlar shu bahoda korхonalar balansiga o‘tkaziladi. Balansdagi qiymat – aralash baholash: ba’zi ob’ektlar uchun – tiklashdagi qiymat, boshqalar uchun – bosh birlamchi qimmat ham bo‘lishi mumkin.

Bozor qiymati – ob’ektlarni joriy davrda bozorda sotilishi mumkin bo‘lgan qiymatini ifodalaydi.

Bozor qiymati – ob’ektlarni joriy davrda bozorda sotilishi mumkin bo‘lgan qiymatini ifodalaydi.
Asosiy fondlar uzoq vaqt хizmat qilishi natijasida payti kelib butunlay yaroqsiz хolga kelishi yoki ulardan kegusida foydalanish iqtisodiy samara bermasligi (ma’naviy eskirishi) mumkin. Bunday paytlarda asosiy fondlar ishlab chiqarish jarayonidan chiqariladi. Ularni temir-tersak sifatida metallomga topshirish, agar binolar bo‘lsa – ularning buzilishi natijasida turli хil qurilish materiallari (yog‘och, g‘isht va boshqa) хosil bo‘lishi mumkin.

Topshirdi: Ismoilov Javohir

Qabul qildi: BOBOMURATOV IMOMQUL

Download 0,76 Mb.

Do'stlaringiz bilan baham: