Taqdimot o‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta mahsus ta’lim vazirligi toshkent davlat iqtisodiyot universiteti samarqand filiali

TAQDIMOT
O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI
OLIY VA O‘RTA MAHSUS TA’LIM VAZIRLIGI
TOSHKENT DAVLAT IQTISODIYOT UNIVERSITETI SAMARQAND FILIALI
“TILLAR” kafedrasi
“O‘zbek tilining sohada qo‘llanishi” fanidan

17-mavzu:

Nutqning to‘g‘riligi (notiqlik)

REJA:

• 1. Nutqning aniqligi va so‘z tanlash.
• 2. Nutqning mantiqiyligi.
• 3. Nutqning to‘g‘riligi va adabiy me’yor.
• 4. Nutqning sofligi. Uni buzuvchi vositalar.
• 5. Nutqning boyligi.

: Nutqning kommunikativ sifatlari quyidagi turlarga bo‘linadi

а) nutqning to`g`riligi;
nutqning aniqligi
Nutqning mantiqiyligi;
nutqning sofligi

Nutqning kommunikativ tavsifi

Nutqning kommunikativ (aloqaviy) sifati quyidagi lingvistik va ekstralingvistik mezonlarga bevosita bog‘liqdir: nutqning to‘g‘riligi, nutqning aniqligi, nutqning mantiqiyligi, nutqning tozaligi, nutqning ta’sirchanligi (obrazliligi).

NUTQNING TO‘G‘RILIGI

• bu bosh kommunikativ sifatdir. Adabiy tilning fonetik, orfoepik, leksik va grammatik me’yorlari talablariga to‘la mos keladigan nutqqa to‘g‘ri nutq deyiladi.

Nutqning aniqligi

• Aniqlik ham nutqning kommunikativ sifatini ta’minlovchi shartlardan biridir.
• Nutqning aniqligi deyilganda, ifodalanayotgan fikrga, voqelikka so‘z va terminlarning muvofiq kelishidir.

Ma’lumki, aniq nutqning asosiy maqsadi tinglovchining faqat qulog‘ini emas, balki qalbini ham zabt etishdir

Nutqning mantiqiyligi

• o‘qituvchining faoliyatida ham muhim o‘rin tutadi. o‘qituvchi mantiqiy nutq egasi bo‘lishi uchun unga faqatgina tilni yaxshi bilish emas, balki keng bilim doirasi, tafakkur qobiliyati ham zarur bo‘ladi.

Nutqning mantiqiyligiga putur yetkazuvchi omillar

Nutqda ayrim so‘zlarning tushib qolishi
«U» va «o‘» harflarining farqiga bormaslik
«ъ» belgisini bilmaslik
«X» va «H» harflarini yozuvda to‘g‘ri qo‘llay olmaslik

NUTQ SOFLIGINI BUZUVCHI UNSURLAR

DIALEKTIZMLAR
VARVARIZMLAR
VULGARIZMLAR
PARAZIT SO`ZLAR
KANSELYARIZMLAR
JARGON VA ARGOLAR
Диалектизмлар – адабий тилнинг лексик меъёри эмас.У софликни бузади,нуткнинг тугри тушунилишига халакит беради.Шевалар асосан, сузлашув ва бадиий услубда кенг ишлатилади. Улар бадиий асар тилида кулланиб, эстетик вазифани бажаришга хизмат килади.
Dialektizmlar – adabiy tilning leksik me’yori emas.U soflikni buzadi,nutkning tugri tushunilishiga xalakit beradi.Shevalar asosan, suzlashuv va badiiy uslubda keng ishlatiladi. Ular badiiy asar tilida kullanib, estetik vazifani bajarishga xizmat kiladi.
Varvarizmlar − o‘zbek adabiy tiliga o‘zlashmagan xorijiy so‘zlardir. Nutqda o‘zbek tilida muqobili bo‘la turib o‘zlashmagan xorijiy so‘zlarni, ya’ni varvarizmlarni qo‘llash nutqning tozaligini, sofligini buzadi. Amaliyotdagi yuristlarning aksariyati nutqida bu holatni kuzatish mumkin. Masalan, voobshche, obshchitada yashaydi, zaynit, tak (xo‘sh deyish o‘rniga), obsujdat qilish kerak, prelest, uchebniy chast, zayavlenie, akt... Bu holat birinchidan, nutqning tozaligiga salbiy ta’sir etsa, ikkinchidan, ziyolining madaniy saviyasini, ma’naviy qiyofasini pasaytiradi.
Vulgarizmlar − qo‘pol, haqorat mazmunidagi so‘zlar. Vul-garizmlardan badiiy asarlarda salbiy qahramonlarning dag‘alligi, qo‘polligi va madaniyatsizligini ko‘rsatish uchun ishlatiladi. Lekin bunday so‘zlarning nutqda qo‘llanilishi salbiy hodisadir.
Parazit so‘zlar − ortiqcha qaytariqlar, bekorchi so‘zlardir. So‘zlovchining tilga e’tiborsizligi tufayli yuzaga keladi va doimiy qo‘llanilib borilsa, odatga aylanib qolishi mumkin. Masalan, ya’ni, demak, xo‘sh, tak va b. Bunday lug‘aviy birliklarni me’yoridan ortiq qo‘llash nutqning saviyasini pasaytiradi.

Nutqning boyligi unda tilning bir-biridan farq qiladigan unsurlar: so‘z,ibora,sintaktik tuzilma, intonatsiya kabilardan qay darajada foydalanish bilan belgilanadi .

Nutq boyligiga salbiy ta’sir ko‘rsatuvchi holatlar

содержание
NUTQ BOYLIGI
TAKROR So‘ZLAR
LUg‘AT BOYLIGINING
SAYOZLIGI
TAKROR Qo‘SHIMCHALAR
SINONIMLARDAN o‘RINLI
FOYDALANMASLIK
BADIIY
NUTQ
VA NUTQ
BOYLIGI
Badiiy adabiyot yoki nutqda biror
tushunchani,mazmunni alohida ta’kid
lash, diqqatni tortish, hissiyotni
bo‘rttirish, ohangdorlikka erishish
uchun so‘z, so‘z birikmalari va gaplar
takroridan foydalaniladi

E’tiboringiz uchun rahmat!