Ta’minot, boshqaruv va h k. ham mavjudligi bilan

 

6-BOB.  MOLIYAVIY NAZORAT 

   

6.1.  Moliyaviy nazorat: mazmuni, sohalari, obyekti, 

predmeti, tizimi, vazifalari, prinsiplari 

 

Moliyaviy  nazorat  iqtisodiy  kategoriya  sifatida  moliyaga 

obyektiv  xos  bo‘lgan  nazorat  xususiyatining  amalda  namoyon 

bo‘lishidir.  Odatda,  moliyaviy  nazorat  quyidagi  ikki  yo‘nalishda 

(aspektda) qaraladi: 

•  barcha  iqtisodiy  subyektlarning  moliyaviy  qonunchilik  va 

moliyaviy  intizomga  rioya  qilishi  ustidan  maxsus  tashkil  etilgan 

nazorat organlarining qat’iy tartib asosida tashkil etilgan faoliyati;  

•  moliyaviy  operatsiyalarning  samaradorligini  va  maqsadga 

muvofiqligini  ta’minlash  maqsadida  makro-  va  mikrodarajada 

moliya hamda pul oqimlarini boshqarishning ajralmas elementi. 

Moliyaviy nazoratning har ikki yo‘nalishi (aspekti) bir-biri bilan 

o‘zaro  bog‘liq  bo‘lsa-da,  nazoratning  maqsadi,  metodi  va 

subyektlariga  muvofiq  ravishda  farqlanadi  ham.  Agar  birinchi 

holda  nazoratning  huquqiy  va  miqdoriy  tomonlari  ustunlik  qilsa, 

ikkinchi  holda  moliyaviy  nazoratning  analitik  tomoniga  juda  katta 

e’tibor beriladi. 

Barcha  iqtisodiy  subyektlarning  (davlat,  korxona  va 

tashkilotlarning)  moliyaviy  faoliyati  ustidan  qonunchilik  va  ijroiya 

hokimiyati  organlarining  turli  darajalari,  shuningdek  maxsus 

tashkil  etilgan  muassasalar  tomonidan  amalga  oshiriladigan 

nazoratga moliyaviy nazorat deyiladi. Bu nazorat, eng avvalo, pul 

fondlarini  shakllantirish  va  ulardan  foydalanish  jarayonida 

moliyaviy-iqtisodiy  qonunchilikka  rioya  etilishi,  moliyaviy-xo‘jalik 

operatsiyalarining  samaradorligini  baholash  va  amalga  oshirilgan 

xarajatlarning  maqsadga  muvofiqligi  ustidan  nazoratni  o‘z  ichiga 

oladi. Boshqacha so‘zlar bilan aytganda, moliyaviy nazorat u yoki 

bu moliyaviy harakat sodir bo‘lishining baholashni o‘z ichiga olish 

bilan  cheklanmasdan,  balki  u  o‘zining  analitik  yo‘nalishiga 

(aspektiga) egadir. 

Moliyaviy  nazorat  qiymat  shaklida  amalga  oshiriladigan 

nazorat  bo‘lganligi  uchun  ijtimoiy  takror  ishlab  chiqarish 

jarayonining  barcha  sohalarida  amalga  oshiriladi  va  pul  fondlari 

---

140 

•  Balansda  aks  ettirilayotgan  aholining  pul  xarajatlari  qanday 

guruhlardan iborat bo‘ladi? 

•  Ma’lum bir muddatni qamrab olishiga qarab, moliyaviy rejalar 

qanday guruhlarga bo‘linadi? 

•  Biznes-rejaning  tarkibida  moliyaviy  reja  qanday  yo‘nalishlar 

bo‘yicha ishlab chiqiladi? 

•  Moliyaviy bashoratlashning ta’rifini ayting. 

•  Nazariya  va  amaliyotda  moliyaviy  bashoratlash  nimalarga 

ajratiladi? 

•  Moliyaviy  bashoratlash  jarayonida  qanday  metodlardan 

foydalaniladi? 

•  Moliyaviy 

rejalashtirishning 

metodi 

sifati 

moliyaviy 

dasturlashtirish nimalarning bo‘lishini ko‘zda tutadi? 

•  Ijtiomoiy-iqtisodiy  jarayonlarga  davlatning  ta’siri  qanday 

maqsadlar uchun zarur? 

•  Turli  ijtimoiy-iqtisodiy  jarayonlarda  moliyaning  rolini 

(moliyaviy  tartibga  solishning  rolini)  to‘liq  idrok  etish  uchun 

nimalarni atroflicha tahlil qilib chiqmoq lozim? 

•  Davlatning transformatsion xarajatlari tarkibini aytib bering. 

•  Davlat  xarajatlari  ijtimoiy  munosabatlarning  barqarorligini 

qo‘llab-quvvatlab, ular jami talabning hajmi va tarkibiy tuzilmasiga 

keskin ta’sir ko‘rsatadi va bu narsa nimalarda namoyon bo‘ladi? 

•  Umumiy  tarzda,  davlat  daromadlarining  olinishini  nimalarga 

ta’sir etishi mumkin, deb ajratib ko‘rsatsa bo‘ladi? 

•  Bozor  xo‘jaligining  moliyaviy  regulyatorlari  (tartibga 

soluvchilari) tarkibini ayting. 

•  Moliyaviy  ta’sir  ko‘rsatishni  tartibga  solishning  qanday 

ko‘rinishlari (shakllari) xos? 

•  Moliyaviy  ta’sir  ko‘rsatishning  to‘g‘ridan-to‘g‘ri  (bevosita) 

tartibga solish shakli nimalar orqali namoyon bo‘ladi? 

•  Tartibga  solishning  egri  (bilvosita)  shakllari  o‘z  ichiga 

nimalarni oladi? 

•  Moliyaviy  ta’sir  ko‘rsatishning  aralash  shakllarini  tushuntirib 

bering. 

 

133 

ko‘rinadi.  Davlatning  boshqa  funksiyalarini  amalga  oshirilishi 

jarayonida 

ham, 

xususan, 

sanoat 

va 

qishloq 

xo‘jaligi 

korxonalariga 

subsidiya 

va 

kredit 

berishda, 

infratuzilma 

obyektlarini  yaratish  va  ularni  takomillashtirishda,  harbiy  qurilish 

uchun  qurol-aslahalarni  sotib  olishda,  davlat  qarzlarini  va  ular 

bo‘yicha  foizlarni  qaytarishda  ham  bozor  konyunkturasi  keskin 

o‘zgaradi. 

Yuqorida 

bayon 

etilgan 

xarajatlar 

hajmining 

o‘zgartirilishi 

investitsiyalarning 

o‘lchamiga, 

jami 

talabning 

hajmiga  va  taklifning  tarkibiy  tuzilmasiga  bevosita  o‘z  ta’sirini 

ko‘rsatadi. 

Shunday  qilib,  davlat  xarajatlari  jami  talab  shakllanishining 

unumli  yo‘naltirilishida  ijobiy  tarkibiy  qism  (element)  bo‘lib 

hisoblanishi  mumkin.  Teskari  holatlarda  esa,  ya’ni  harbiy, 

boshqaruv,  mafkuraviy  xarajatlar  salmog‘ining  yuqoriligida, 

shuningdek,  davlat  qarzlariga  xizmat  qilish  xarajatlari  hajmining 

kattaligida  davlat  xarajatlari  faqat  qalbaki  ijtimoiy  talabning 

o‘sishiga  olib  keladiki,  ular  oxir-oqibatda,  qutulib  bo‘lmaydigan 

buzuvchan  (vayronagarchilik)  kuchlarni  vujudga  keltiradi  (jahon 

amaliyotida  bunday  misollar  juda  ko‘p,  masalan,  o‘tgan  asrning 

70-80-yillarida  dunyoning  katta  qismini  qamrab  olgan  inflyatsiya, 

1998-yilning  avgustida  Rossiyada  sodir  bo‘lgan  moliyaviy 

tanazzul, 2008-2010-yillarda  yuz  bergan  jahon  iqtisodiy  inqirozi, 

2014-yilgi Rossiya moliyaviy inqirozi va boshqalar). 

Umumdavlat pul fondi mablag‘larining sarf etilishi, shubhasiz, 

davlatning  takror  ishlab  chiqarish  jarayonida  ishtirok  etishini 

moddiy jihatdan ta’minlaydigan resurslarni to‘plashni taqozo etadi. 

Qo‘shilgan  qiymatni  moliyaviy  qayta  taqsimlashning  dastlabki 

bosqichida  davlat  daromadlari  –  YaIM  va  MDning  bir  qismini 

qaytarilmaslik  sharti  bilan  davlatning  ixtiyoriga  olish  bo‘yicha 

iqtisodiy munosabatlar - xizmat qiladi. 

Davlat  daromadlarining  hajmi  va  tarkibini  o‘zgartirish 

yordamida  umumishlab  chiqarish  ko‘rsatkichlarining  tartibga 

solish  imkoniyatini  quyidagi  obyektiv  shart-sharoitlar  bilan 

tushuntirish mumkin. Jismoniy va yuridik shaxslar ega bo‘lgan va 

o‘zlarining  joriy  xarajatlari  hamda  investitsiyalarini  to‘lash  uchun 

foydalaniladigan 

resurslar 

bir 

qismining 

davlat 

ixtiyoriga 

o‘tkazilishi  yuqoridagi  ijtimoiy  tizim  subyektlarining  daromadlilik 

darajasini  kamaytiradi  va  jami  iste’molning  tarkibiy  tuzilmasini 

o‘zgartiradi.  Resurslarning  ma’lum  qismini  davlat  ixtiyoriga  olish 

sotsial  tabaqalanishning  darajasini  o‘zgartirishga  va  ishlab 

chiqarish samaradorligining quyi yoki yuqori chegaralarini cheklab 

---

134 

turishga  imkon  beradi.  Bu  narsaga,  birinchidan,  aholining  kam 

ta’minlangan  tabaqalariga,  shuningdek,  zararga  ishlayotgan  yoki 

past  rentabelli  korxonalarga  ma’lum  bir  imtiyozlarni  taqdim  etish 

orqali  erishiladi.  Ikkinchidan,  ustama  daromadlarning  bir  qismini 

qarama-qarshi  yo‘nalishda  yo‘naltirish  yordamida  (masalan, 

mehnatni  rag‘batlantirish  yoki  meros  sifatida  o‘tadigan  mol-mulk, 

yoki  mahsulotlar  bahosi  sog‘lom  faoliyat  uchun  zarur  bo‘lgan 

shart-sharoitlardan  yuqori  bo‘lgan  daromadlarning  shakllanishiga 

olib kelsa) qo‘lga kiritish mumkin. 

Umumiy  tarzda,  daromadlarning  davlat  ixtiyoriga  olinishi 

quyidagi holatlarga ta’sir etishi mumkin: 

•  baholarni  shakllantirishga  (bu,  asosan,  egri  (bilvosita) 

soliqlar); 

•  ishlab  chiqarish  xarajatlariga  (mol-mulkning  qiymatidan, 

iste’mol  fondidan  olinadigan  soliqlar,  ijtimoiy  xarakterdagi 

byudjetdan tashqari maxsus fondlarga ajratmalar); 

•  jamg‘armalar hajmiga (investitsion imtiyozlar); 

•  bandlik  va  shaxsiy  iste’molga  (mehnat  haqi  fondidan 

olinadigan soliqlar, aholi bandlik fondiga ajratmalar va h.k.lar)

33

. 

Yuqoridagilardan  tashqari,  davlat  daromadlari  ko‘ri-nishlari 

va  ularni  undirish  mexanizmlarining  xilma-xilligi  davlatga  ma’lum 

bir  tovarlar  va  xizmatlarga  bo‘lgan  talabni  maqsadli  yo‘nalishda 

tartibga  solish,  eng  samarali  texnologiyalar,  import  mahsulotlari 

va  h.k.larni  tanlashga  imkoniyat  beradi.  Ma’lumki,  zamonaviy 

davlatlarning  ko‘pchiligida  markazlashtirilgan  pul  oqimlarining 

katta  qismi  soliqlar  yordamida  shakllantiriladi.  Ular  umumiy 

darajasining 

global 

pasaytirilishi 

sof 

daromadlar, 

talab, 

bandlikning  oshishiga  olib  kelsa,  tadbirkorlik  tashabbusini 

faollashtirsa,  ularning  oshirilishi  esa  bozor  konyunkturasini 

“muzlatish”ning ishonchli vositasidir. 

Soliqlarning  har  bir  konkret  turi  ijtimoiy-iqtisodiy  jarayonlarni 

tartibga  solishning  tabaqalashtirilgan  yo‘nalishiga  ega.  Masalan, 

sotsial-madaniy 

soha 

xo‘jalik 

hisobidagi 

muassasalarining 

soliqlardan ozod qilinishi yoki ularga ko‘pgina soliq imtiyozlarining 

taqdim 

etilishi 

jamiyatning 

madaniy-ma’rifiy 

salohiyatini 

oshirishga,  uning  axloqiy  sog‘lig‘ining  mustahkamlanishiga  o‘z 

ta’sirini  ko‘rsatishi  mumkin.  Aholi  daromadlari  va  mol-mulkini 

soliqqa  tortishda  ijtimoiy  yo‘naltirilganlikning  kuchaytirilishi  (soliq 

                                                 

33

  Davlat  daromadlarining  barchasi  u  yoki  bu  darajada  takror  ishlab  chiqarish  subyektlarining  sotsial-iqtisodiy 

faoliyatini  tartibga  solib,  ijtimoiy  munosabatlarning  barcha  turlariga  o‘z  ta’sirini  ko‘rsatadi.  Shuning  uchun  ham 

ularni  iqtisodiy ko‘rsatkichlarning  ma’lum bir guruhiga  ustuvor ta’siri  yo‘nalishi bo‘yicha klassifikatsiya qilinishi 

shartli xaraktyerga egadir. 

139 

bojlarining  darajasi,  davlat  korxonalari  mahsulotining  bahosi, 

valyuta  kursi,  pul  massasining  hajmi  va  tarkibiy  tuzilmasi, 

ma’muriy-qonunchilik  faoliyati  va  boshqalarga  ta’sir  ko‘rsatish) 

bilan  birgalikda  asosiy  makroiqtisodiy  ko‘rsatkichlar  dinamikasida 

ijobiy o‘zgarishlar bo‘lishini ta’minlashi mumkin. Biroq, amaliyotda 

bu  narsaning  sodir  bo‘lishi  ancha  murakkab  bo‘lib,  u  chuqur  va 

har  tomonlamali  nazariy  ishlanmalar  va  murakkab  matematik 

hisob-kitoblarga  asoslanishni  talab  qiladi.  Bu  sohada  bunday 

kompleks 

tadqiqotlarning 

mavjud 

emasligi, 

albatta, 

muvaffaqiyatsizlikka  olib  keladi.  Bu  yerda  masala  o‘z-o‘zidan  hal 

bo‘lib ketishi mutlaqo mumkin emas. Shuningdek, “metod” sifatida 

moliyaviy tartibga solishning cheklangan ekanligini ham e’tibordan 

chetda  qoldirmaslik  kerak.  YaIMning  hajmi  va  o‘sish  sur’atlari; 

davlat  undirmalarining  iqtisodiy  jihatdan  yo‘l  qo‘yilishi  mumkin 

bo‘lgan  maksimal  darajasi;  boshqa  “aralash”  regulyatorlarning 

ta’siri; ijobiy samaraning majburiy sharti sifatida siyosiy barqarorlik 

va puxta o‘ylangan umumiy iqtisodiy strategiyaning (joriy va uzoq 

muddatli)  mavjudligi  kabilarni,  bu  o‘rinda,  ana  shunday  obyektiv 

cheklanmalar (cheklovchilar) qatoriga kiritish mumkin.