Ta’minot, boshqaruv va h k. ham mavjudligi bilan

iqtisodiy  faoliyatlari  jarayonida  uy  xo‘jaliklari  va  ularning 

alohida 

a’zolari 

ishtirokida 

pul 

mablag‘lari 

maqsadli 

fondlarini  shakllantirish,  taqsimlash  va  foydalanish  borasida 

vujudga  keladigan  pul  munosabatlarining  majmui  uy 

xo‘jaliklari moliyasi deb ataladi (2)

132

. 

Bozor  iqtisodiyoti  sharoitida  uy  xo‘jaliklari  o‘zlarining  ichida 

va  o‘zlariga  nisbatan  tashqi  bozor  subyektlari  bilan  moliyaviy 

munosabatda  bo‘ladi.  Shunga  muvofiq  ravishda  uy  xo‘jaliklarida 

mavjud  bo‘lgan  moliyaviy  munosabatlar  majmuini  ikki  guruhga 

bo‘lish mumkin: 

•  ichki; 

•  tashqi. 

Individlar  –  uy  xo‘jaligi  a’zolarining  ehtiyojlarini  yanada 

to‘laroq  qondirish  maqsadida  zaruriy  pul  fondlarini  (joriy  iste’mol 

darajasini,  pul  rezervlarini,  investitsiyalashtirishni  ushlab  (saqlab) 

turish  uchun  va  h.k.)  shakllantirish  va  ulardan  foydalanishga  oid 

uning  ishtirokchilari  (a’zolari)  o‘rtasida  vujudga  keladigan 

munosabatlar  uy  xo‘jaligining  ichki  moliyaviy  munosabatlari 

hisoblanadi. 

Uy  xo‘jaliklarining  tashqi  moliyaviy  munosabatlari  ularning 

boshqa  iqtisodiy  subyektlar  bilan  bo‘lgan  o‘zaro  aloqalari  orqali 

namoyon  bo‘ladi.  Korxonalar  va  tashkilotlar  moliyasi  bilan  uy 

xo‘jaliklari  bevosita  o‘zaro  bog‘langan:  firmalarga  iqtisodiy 

resurslarni  taqdim  etib  (berib),  ularning  egalari  sifatida  uy 

xo‘jaliklari  yaratilgan  mahsulotning  qiymatidan  o‘z  hissalarini 

oladilar  va  demak,  ular  shu  bilan  yalpi  mahsulotni  birlamchi 

taqsimlashda  ishtirok  etadilar.  Bu  munosabatlar  o‘zining  yana  bir 

                                                 

132

  Ushbu  betda  keltirilgan  (1)  va  (2)  ta’riflar  shaklan  bir-biridan  biroz  farq  qilsa-da,  mohiyatan  uy  xo‘jaliklari 

moliyasining mohiyatini, uning ijtimoiy-iqtisodiy mazmunini ochib berishga   xizmat qiladi va bir-birini to‘ldiradi, 

boyitadi. 

659 

rivojlantirishga  hamda  sug‘urta  operatsiyalarini  kengaytirishga 

sharoit yaratadi. 

Mutaxassislar  sug‘urta  bozorini  tahlil  qilib,  uni  bevosita 

sug‘urta  bozori  va  qayta  sug‘urta  bozoriga  ajratishadi.  Bevosita 

sug‘urta  bozori  –  bu  sug‘urta  tashkilotlari  bilan  ularning  mijozlari 

o‘rtasida  yuzaga  keladigan  iqtisodiy  munosabatlardir.  Biroq,  bitta 

sug‘urta  tashkiloti  har  doim  ham  sug‘urtalanuvchiga  ishonarli 

sug‘urta  himoyasini  ta’minlab  bera  olmaydi,  ayniqsa  agar  gap 

sug‘urta qiymati va xavfi katta bo‘lgan obyektlar haqida ketganda. 

Shuning  uchun  ham  sug‘urta  tashkilotlari  muvozanatlashgan 

sug‘urta  portfelini  yaratish,  moliyaviy  barqarorligini  oshirish  va 

zimmasiga  olgan  majburiyatlarni  to‘liq  bajarish  uchun  qayta 

sug‘urtalash bozori xizmatlariga murojaat etadi. 

Har  bir  sug‘urta  tashkilotining  mijozi  shuni  bilishi  kerakki, 

uning  oldida  sug‘urta  qoplamasini  to‘lashda,  u  bilan  shartnoma 

tuzgan  sug‘urta  tashkiloti  javobgar  bo‘ladi.  Zero  O‘zbekiston 

Respublikasi 

Fuqarolik 

kodeksining 

959-moddasida 

ko‘rsatilgandek: “Qayta  sug‘urtalashda  sug‘urta  tovoni  yoki 

sug‘urta  pulini  to‘lash  uchun  asosiy  sug‘urta  shartnoma  bo‘yicha 

sug‘urtalovchi  javobgar  bo‘lib  qolaveradi”.  Bundan  ko‘rinib 

turibdiki,  qayta  sug‘urtalovchi  sug‘urtalovchiga,  faqat,  ulushi 

miqdorida  zararni  qoplashga  kafolat  beradi  va  sug‘urtalanuvchi 

bilan munosabatda  bo‘lmaydi. Ba’zan, sug‘urta tashkiloti reklama 

sifatida  sug‘urta  qildiruvchiga  risklari  mashhur  va  ishonchli  qayta 

sug‘urta  tashkilotlarida  sug‘urtalashini  ma’lum  qiladi.  Lekin,  bu 

holat  sug‘urta  tashkilotiga  sug‘urta  qoplamasini  to‘lab  bera 

olmaganda,  qayta  sug‘urtalovchidan  to‘g‘ridan-to‘g‘ri  qoplamasini 

talab qilish huquqini bermaydi. 

Qayta 

sug‘urta 

operatsiyalari 

faoliyati 

faqat 

qayta 

sug‘urtalashga  ixtisoslashgan  qayta  sug‘urta  tashkilotlari  yoki 

bevosita 

o‘rnatilgan 

talablarga 

javob 

beradigan 

sug‘urta 

tashkilotlari  tomonidan  amalga  oshirilishi  mumkin.  Rivojlangan 

mamlakatlarda  sug‘urta tashkilotlari ixtisoslashgan  qayta sug‘urta 

tashkilotlari  xizmatidan  foydalanadi.  Ayni  vaqtda  O‘zbekiston 

Respublikasi  sug‘urta  bozorida  ixtisoslashgan  qayta  sug‘urta 

tashkilotlari  tashkil  etilmagan.  Hozirda  O‘zbekistonda  qayta 

sug‘urtalash  ishlari,  bevosita,  belgilangan  tartibda  sug‘urta 

tashkilotlari tomonidan amalga oshiriladi. 

Qayta  sug‘urta,  so‘zsiz,  sug‘urta  tizimida  muhim  ahamiyatga 

ega.  Sug‘urtalanuvchi  nuqtayi nazaridan,  sug‘urtalovchining  qayta 

sug‘urtalashda  ishtirok  etishi  yuqori  sifatli  sug‘urta  xizmatlarini 

---

660 

taqdim  etishga,  zararlarni  o‘z  vaqtida  va  to‘liq  qoplashga  ko‘mak 

beradi.  U  sug‘urtalovchining  ishonchlilik  darajasini  oshiradi  va  shu 

bilan  birga  mijoz  bilan  o‘zaro  munosabatlarini  samarali  bo‘lishini 

ta’minlaydi. 

 

Sug‘urta  sug‘urtalashga  riskni  qabul  qilish  bilan  bog‘liq 

iqtisodiy  munosabatlar  tizimi  (risklarni  birlamchi  joylashtirish). 

Sug‘urtalovchi  muvozanatlashgan  sug‘urta  portfelini  yaratish  va 

sug‘urta  operatsiyalarining  moliyaviy  barqarorligini  ta’minlash 

maqsadida  qabul  qilib  olingan  riskning  bir  qismini  o‘zaro 

kelishilgan 

holda 

boshqa 

sug‘urtalovchiga 

berishi  (riskni 

ikkilamchi  joylashtirish)  mumkin.  Qayta  sug‘urta  aktiv  (riskni 

berish) va passiv (riskni qabul qilib olish) ko‘rinishga ega. Bundan 

tashqari, qayta sug‘urta nisbiy va nonisbiy shaklda bo‘ladi. Ayrim 

holatlarda,  qayta  sug‘urta  operatsiyalari  qayta  sug‘urta  brokeri  - 

ikkita  tomon,  ya’ni  sug‘urta  tashkiloti  va  qayta  sug‘urta  tashkiloti 

o‘rtasida  vositachilik  qiluvchi  shaxslar  tomonidan  ham  amalga 

oshirilishi mumkin. 

Qayta  sug‘urta  munosabatlarining  uzoq  rivojlanish  davomida 

uning yangi shakl va turlari paydo bo‘ldi. Eng qadimiy qayta sug‘urta 

shartnomasi 

shakllaridan 

biri 

fakultativ 

qayta 

sug‘urta 

shartnomasidir.  

Fakultativ qayta sug‘urtalashda sug‘urtalovchi riskni, xohlasa 

qayta  sug‘urtalashga  beradi,  xohlasa  o‘zida  olib  qoladi  va  mos 

ravishda  qayta  sug‘urtalovchi  xohlasa  riskni  o‘ziga  oladi,  xohlasa 

olmaydi

127.

 

Obligatorli 

qayta 

sug‘urtalash 

bir 

martalik 

qayta 

sug‘urtalashdan 

farqli, 

unda 

tomonlarning 

munosabatlari 

mustahkamlanadi.  Obligatorli  qayta  sug‘urtalashning  asosiy  jihati 

ekstsedent  qayta  sug‘urtalash  va  ulush  hajmini  aniqlash  bilan 

bog‘liq. 

Obligatorli 

qayta 

sug‘urtalash 

shartnomasiga 

asosan 

sug‘urta  tashkiloti  o‘ziga  qabul  qilgan  riskni  qayta  sug‘urtalash 

shartnomasiga  asosan  qayta  sug‘urta  tashkilotiga  berishi  shart, 

o‘z  navbatida  qayta  sug‘urtalovchi  bu  riskni  qabul  qilishi  shart. 

Obligatorli  qayta  sug‘urtalashda  sug‘urta  tashkilotining  sug‘urta 

mukofotlarini,  sug‘urta  tariflarini,  sug‘urta  hodisalarini  oldini  olish 

va  sug‘urta  qoplamalarini  to‘lash  huquqi  o‘zida  qoladi.  Lekin, 

ularning  hammasi  sug‘urtalovchining  va  qayta  sug‘urtalovchining 

manfaatlarini ko‘zda tutgan holda bo‘lishi kerak. 

                                                 

127

 Gomellya V. Rubin Yu “Straxovoy portfel” Moskva 1994. 347 b. 

 

669 

ham  ekvivalent  yoki  sinonim  iboralar  shaklida  ishlatilmoqda

131

. 

Shu munosabat bilan “oila” yoki “xonadon”ni “uy xo‘jaligi”dan farq 

qilish lozim. Eng avvalo, “uy xo‘jaligi” aniqlilik darajasining “oila”ga 

nisbatan kamroq darajada cheklangan xaraktyerga ega ekanligini 

qayd  etib  o‘tmoq  kerak.  Masalan,  o‘zlarining  o‘g‘illariga  tegishli 

bo‘lgan  joyda  (binoda)  yashayotgan  keksa  ota-onalar  uy 

xo‘jaligining a’zolari bo‘lsalar-da, uning oilasi bo‘la olmaydi. Xuddi 

shuningdek,  bir  xonani  ijaraga  olgan  talaba  uy-joy  egasining  uy 

xo‘jaligi tarkibiga kiradi, lekin uning oilasi tarkibiga kira olmaydi va 

h.k.  Boshqacha  aytganda,  uy  xo‘jaligi  qarindosh  bo‘lmaganlarni 

ham  o‘z  ichiga  olishi  yoki  bir  kishidan  (shaxsdan)  iborat  ham 

bo‘lishi mumkin. 

 

Yuqorida  bayon  etilgan  holatlarni  inobatga  olgan  holda 

ta’kidlash  joizki,  uy  xo‘jaligining  iqtisodiy  mazmunini  tushunishda 

oilaviy  aloqalar  asosiy  omil  bo‘la  olmaydi.  Buning  ustiga,  uy 

xo‘jaligining 

miqdoriy 

tarkibi 

ham 

o‘ziga 

xos 

bo‘lgan 

xususiyatlarga  ega.  Bu  xususiyatlar,  eng  avvalo,  shu  bilan 

belgilanadiki,  birgalikda  yashayotgan  va  umumiy  xo‘jalikni 

yuritayotgan  shaxslar  guruhi  ham  va  bir  vaqtning  o‘zida,  o‘zining 

iste’molini  mustaqil  ravishda  ta’minlayotgan  yagona  bir  shaxs 

ham  uy  xo‘jaligi  bo‘lib  hisoblanishi  mumkin.  Uy  xo‘jaligini  xo‘jalik 

yuritishning mustaqil iqtisodiy va moliyaviy birligi sifatida ajratilishi 

quyidagi me’zonlar asosida amalga oshirilmog‘i lozim: 

•  birgalikda (bir joyda) yashash; 

•  umumiy byudjetning mavjudligi; 

•  iqtisodiy qarorlarni birgalikda (hamkorlikda) qabul qilish. 

Uy  xo‘jaliklari  moliyasi  moliyaviy  tizimning  muhim  elementi 

hisoblanadi. Iqtisodiy kategoriya sifatida u uy xo‘jaliklarida iste’mol 

maqsadlari  va  jamg‘arish  uchun  pul  mablag‘lari  fondlarini 

shakllantirish,  ularni  taqsimlash  va  foydalanishga  tegishli  bo‘lgan 

iqtisodiy  munosabatlar  majmuidan  iboratdir.  Ana  shuni  e’tiborga 

olgan  holda  uy  xo‘jaliklari  moliyasiga  quyidagicha  ta’rif  berish 

mumkin:  uy  xo‘jaliklarida  iste’mol  maqsadlari  va  jamg‘arish