1. Таълимни ташкил этиш шаклларининг тарихий асослари; 2. Таълимни ташкил этишнинг шакллари: асосий, қўшимча ва ёрдамчи; фронтал, индивидуал, гуруҳий;
1. Таълимни ташкил этиш шаклларининг тарихий асослари. Таълим мазмунини ўзлаштириш бўйича ўқувчиларнинг фаолияти унга таьсир этувчи факторлар (таьлимнинг мақсад ва вазифалари;ўқувчилар сони; алоҳида ўқув муассасининг ўзига хослиги; ўқувчиларнинг ўқув ишлари вақти ва жойи; дарслик ва ўқув қўлланмалари билан таъминланганлиги) характеридан келиб чиқиб турли шаклларда амалга оширилади. Дидактикада таълим ташкил этиш шаклларига таъриф беришда қуйидагича қоида қабул қилинган: “Ўқувчиларнинг ўқув фаолиятини ташкил этиш вақтида ўқитувчининг фаолияти билан ўзаро боғланган ўқув жараёнининг энг муҳим таркибий қисми (О.Н.Максимов)” “Аниқ бошқарувга олдиндан белгиланган тартиб ва режимларга асосланган ўқувчи ва ўқитувчиларнинг биргаликдаги фаолияти” (И.А.Лернер) ва бошқалар.
Педагогика ва таълим тарихида таълимни ташкил этишнинг 3 асосий тизими ўрин олган: индивидуал, синф-дарс, лекция-семинар тизими.
Индивидуал таълим тизими ибтидоий жамоа тузумида бир одам бошқасига, катталар ёшларга ўз тажрибасини ўргатиши асосида пайдо бўлган. Ёзув пайдо бўлиши билан ўргатувчи улар билан шуғулланиб, ўз фикрларини белгилар воситасида ифодалаган. Илмий билимларнинг ривожланиши ва таълим олувчилар гуруҳининг ўсиши индивидал таълими тизимини индивидуал гуруҳий таълим тизимига айлантирган. Бунда ўқитувчи 10-5 та ўқитувчини индивидуал ўқитган. Дастлаб ўқитувчи материални биттасига баён этган. Унга мустақил ишлаш учун топшириқни берган. Сўнг бошқасига худди шундай давом этган.
Ўрта асрларда таълим олувчилар сонининг ўсиши билан боғлиқликда бир ёшдаги болаларни гуруҳларга тақсимлаш имконияти пайдо бўлди. Бу таълимни ташкил этишнинг самаралироқ тизимини яратиш заруриятини келтириб чиқаради. Бу XVII асрда Я.А.Коменский томонидан ишлаб чиқилган синф-дарс тизими бўлади. Я.А.Коменский ўз замонасининг тараққийпарвар мактаблари тажрибасини умумлаштириб, синф-дарс тизимини назарий асослаб берди. Унинг моҳияти қуйидагилардан иборат:
1) ўқувчилар ёшлари ва тайёргарлик даражаларига кўра синфларга гуруҳланадилар ва умумий ишни бажарадилар.
2) ўқув предметининг мазмуни ва бир қатор бўлим ва темалар эса бир қатор баравар ва изчил жойлаштирилган қисмларга ажратилиб, улар бирин-кетин маълум жадвал бўйича келадилар.
3) дарслар танаффуслар билан олиб борилади. 4. методик жиҳатдан дарслар 3 таркибий қисмдан иборат бўлиши керак: бошланиши (ўқитувчи саволлар ёрдамида аввал ўрганилганларни ўқувчиларнинг хотирасида тиклайди ва ўтилганларни қисқа баён этади), давомийлиги (ўқитувчи янги мавзуни тушунтиради), тугаши (якуний ўқувчилар эшитганларини мустаҳкамлайди ва машқлар бажарадилар).
Дастлабки университетлар пайдо бўлган даврдаёқ таълимнинг лекция-семинар тизими яратилган. У яратилган даврдан ҳозиргача амалий ўзгаришларга учрамади. Лекция-семинар тизимида асосий шакллар лекция ва семинарлардир. Унга шунингдек, ўқув жараёнини алоҳида звеноларга бўлиши ва ҳар бир звенода ўқув жараёнининг ихтисослашган формалари (лекциялар, семинарлар, амалий машғулотлар, коллоквиум) нинг бўлиши характерлидир. Ўқитишнинг бу тизимида турли ўқув гуруҳлари - потоклар, гуруҳлар, кичик гуруҳчалар ташкил қилинади. Бундан ташқари айрим таълим олувчилар индивидуал план бўйича шуғулланишлари мумкин.
Лекция-семинар тизимининг ўз камчиликлари ва афзалликлари бор. Унинг камчилиги ўқитувчининг ўқувчилардан маълум даражада узоқлашганидир. Шу билан бирга ўқитишнинг чуқурлиги, илмийлиги, энг яхши техник жиҳозланганлик, тежамкорлик таъминланади. Ўқитишнинг бу тизими ўрта-махсус касб-ҳунар таълими ва олий ўқув юртлари учун характерлидир.
2. Таълимни ташкил этишнинг шакллари: асосий, қўшимча ва ёрдамчи: фронтал, индивидуал, гуруҳий. Замонавий дидактикада таълимни ташкил этиш турлари 3 га бўлинади: фронтал, гуруҳий ва индивидуал.
Фронтал таълимда ўқитувчи бутун синфдаги ўқув-билиш фаолиятини бошқаради. Улар бирор бир вазифа устида иш олиб боради.
Гуруҳли шаклда ўқитувчи синфдаги ўқувчиларнинг гуруҳлардаги ўқув-билиш фаолиятини бошқаради. Уларни бўғинли, бригадали, кооперирован (кўчма) ва дифференциалли гуруҳли шаклга бўлиш мумкин.
Индивидуал таълим ўқувчилар бошқа ўқувчилар билан боғлиқликда ўқув-билиш фаолиятини амалга оширади. Яъни, бутун синф бутун топшириқни, ҳар бир ўқувчи алоҳида мустақил бажаради.
Таълимни ташкил этиш шаклларини асосий, қўшимча ва ёрдамчи.
Дарс – (мактабдаги) ўқув ишининг асосий ташкилий шакли бўлиб, унда ўқитувчи аниқ белгиланган дарс доирасида ўқувчиларнинг доимий таркиби билан қатъий жадвал бўйича шуғулланади, жамоавий билиш фаолиятига раҳбарлик қилиб, ўқув дастурига ўзи белгилайдиган дидактик ва тарбиявий вазифаларга эришиш учун хилма-хил методлардан фойдаланади.
Дарс ўқув ишини ташкил қилишнинг асосий шакли, аммо у таълимнинг бошқа шаклларини: лекция, практикумлар, лаборатория машғулотлари, семинарлар, консультациялар, уй вазифалари, қўшимча машғулотларни ривожлантиришни истисно этмайди.
Таълимни ташкил этишнинг ёрдамчи шакллари факультатив машғулотлар саналади. Улар ўқувчиларнинг қизиқишлари асосида ташкил этилади: тўгараклар, клублар, олимпиадалар, викториналар, кўргазмалар, экспедициялар ва ҳоказолар.
АДАБИЁТЛАР: 1. Педагогика. А.Қ.Минаваров таҳрири остида. Т., “Ўқитувчи”, 1994 . 2. Педагогика. В.В.Беларусова ва И.Н. Решетен таҳ. Ост., Т., 1990. 3. Общая педагогика. Под. ред. В.А.Сластенин: В 2 ч –М. : “Владос”, 2003 г. ч.1. 4. Лихачев. В.Г. Педагогика. М., “Юрайт”, 2003. 5. Подласый И.П. Педагогика. В 2-х книгах. 1-часть. М. “Владос” 2003.
