Таълимда ахборот технологиялари фанининг предмети, мақсади ва вазифалари таълимда ахборот технологиялари(АТ) фанининг предмети, мақсади ва вазифалари

3. МАЪЛУМОТЛАРНИ КОДЛАШ, КОМПЬЮТЕРНИНГ ИШЛАШ ПРИНЦИПЛАРИ.
Аналог ахборот билан рақамли ахборотнинг асосий фарқи шундаки, аналог ахборот узлуксиз, рақамли ахборот эса узлукли (дискрет) дир.
Инсон томонидан яратилган қурилмалар ичида аналог ахборотлар билан ишлайдиганлари ҳам рақамли ахборотлар билан ишлайдиганлари ҳам мавжуд.
Аналог қурилмаларга телевизор, телефон, рақамли қурилмаларга шахсий компьютерни мисол қилиш мумкин. Ҳозирда рақамли телевизор ва рақамли телефонлар ҳаётимиздан кенг ўрин олмоқда.
Биз ахборотларни турли-туман сигналлар ҳолатида қабул қиламиз. Сигналларнинг турли-туманлиги ахборотларни қайта ишлаш жараёнини мураккаблаштиради. Шунинг учун ҳам ахборотларни тўплаш, сақлаш, қайта ишлашни осонлаштириш мақсадида улар бир хил шаклга келтирилади, яъни қайта ишлаш учун қулай бўлган белгилар билан алмаштирилади. Бу жараён ахборотларни кодлаш дейилади. Ҳаётда ахборотни кодлашнинг кўпдан кўп усуллари мавжуд. Уларга Морзе ва харфларни рақамлаш усулларини киритиш мумкин (қуйида кенгроқ ёритилган).
Компьютер рақамларнинг ўзини эмас, балки шу рақамларни ифодаловчи сигналларни фарқлайди. Бунда рақамлар сигналнинг икки қиймати билан (магнитланган ёки магнитланмаган; уланган ёки уланмаган; ха ёки йўқ ва х.к.) ифодаланади. Бу ҳолатнинг биринчисини 0 рақами билан, иккинчисини эса 1 рақами билан белгилаш қабул қилинган бўлиб, ахборотни иккита белги ёрдамида кодлаш номини олган. Бу усул қисқача қилиб, иккилик кодлаш деб ҳам аталади.
Бунда ҳар бир рақам, алифбодаги ҳарфлар ва белгилар жахон андозаларидаги кодлаш жадвали - ASCII (American Standard Code for Information Interchange) жадвали ёрдамида иккилик белгилар кетма-кетлигида ифодаланади.

Кодлаш усуллари иккита - текис ва нотекис турда бўлиши мумкин. Текис усулларда бир хил хажмдаги белгилардан фойдаланилса, нотекис усулда белгилар турли хажмдаги белгиларни ўз ичига олади. Кодлашнинг нотекис
усулига Морзе алифбоси мисол бўла олади, чунки унда ҳар бир харф ва рақамга узун ва қисқа сигналларнинг иккилик кетма-кетлиги мос келади. Масалан, Э харфига биргина нукта мос келса, О харфи учун учта тире мос келади. Бундай усул билан ахборотларни узатиш мумкин бўлсада, уларни қайта ишлаш катта муаммоли вазифадир. Шунинг учун ҳам ахборотларни қайта ишлаш воситаси ҳисобланмиш компьютерда кодлаш усулларидан фойдаланилади.



Компьютер ишлов берадиган барча маълумотлар элементлари «ғиштчалар», яъни 0 ва 1 рақамлардан (битлар) дан тузилади. Шундан сўнг қуйидаги занжир ҳосил бўлади: БИТ-БАЙТ-ФАЙЛ-КАТАЛОГ- МАНТИҚИЙ ДИСК.
БИТ — ахборотнинг энг кичик бирлиги бўлиб, 0 ёки 1 рақами берадиган ахборотни билдиради. Битнинг қийматини ўчирилган-ёқилган, йўк-ҳа, ёлғон-рост альтернативалари каби талқин этиш мумкин.
Компьютер конкрет битлар билан алоҳида жуда кам ҳолларда иш кўради. Одатда компьютер саккиз битдан иборат 0 ва 1 рақамлари комбинацияси билан ишлайди. Бу комбинациялар байт деб аталади.
Компьютернинг барча ишлари — бу, байтлар тўпламини бошқаришдир. Байтлар компьютерга клавиатура ёки дисклардан (ёки алоҳида линиялар орқали) келиб тушади. Шундан сўнг дастурнинг буйруғи (операторлари) бўйича байтларга ишлов берилади. Улар вақтинча сақлаб турилади ёки доимий сақлаш учун ёзиб қўйилади. Зарур бўлса дисплей экранига ёки чоп этиш қурилмасидаги коғозга чиқарилади.
Байтларнинг катта тўпламлари учун каттароқ ўлчов бирликлари ишлатилади.
1 Кбайт (килобайт) = 1024 байт
1 Мбайт (мегабайт) = 1024 Кбайт = 1048576 байт
1 Гбайт (гигабайт) = 1024 Мбайт
Кўп тарқалган кенгайтмалар қуйидагилардир:
а) BAT — буйруқли файл.
б) BAK — файлнинг суғурта нусхаси.
в) BAS — бейсик тилидаги дастур матни.
г) PAS — паскал тилидаги дастур матни.
д) DBF — маълумотлар базасининг оператив файли.
Каталоглар, файлларнинг тўла рўйхати ўзак каталогнинг мундарижаси дейилади ва шу каталогда биринчи даражали каталоглар ва алоҳида файллар қайд этилади.