Таълим вазирлиги Ўзбекистон Республикаси

боб. ИСТЕЪДОД ТАНЛАШ ВА УЛАР БИЛАН ИШЛАШ

1. 
   Истеъдодлар билан ишлаш: инсон ресурсларини бошқаришда замонавий тренд
   

Бугунги кунда ҳар қандай ташкилотнинг асосий бойлиги унда меҳнат қиладиган одамлар саналади. Айнан улар – бизнесни ҳаракатлантирувчи кучдир, айнан уларнинг билимлари ва тажрибаси энг муҳим рақобатбардошли устунликлардан бири ҳисобланади. Масалани шу тарзда тушуниш ташкилотнинг инсон ресурслари билан ишлашга ёндашув ўзгаришига олиб келади.
Биринчи марта инсон ресурслари атамаси 1970 йилда АҚШ ва Буюк Британияда бошқарув илми ва амалиётида қўлланила бошланди. Унинг қўлланилиши, авваламбор, инсоннинг иқтисодий фаолиятдаги роли ва ўрнини қайта кўриб чиқиш, унга нафақат ишлаб чиқаришнинг "жонлантирилган" омили сифатида, балки ўзига хос манфаатлар, мотивация, психология, қадриятлар, корхона ва бошқа шахсларга бўлган муносабат билан боғлиқ эди. Демак, инсонга ташқи омиллар шароитига мослашган пассив шахс сифатида (18-19-асрлар), уни ўз ҳаётининг, шу жумладан, меҳнат карьерасининг фаол қурувчиси сифатида тушунишда ўзгаришлар мавжуд.
Инсон ресурсларини ўзларининг туғма қобилиятларига эга бўлган, ишчи кучи шаклланиши жараёнида олинган ёки олинган назарий ва амалий билимлар, касбий даражанинг, физиологик ёки психологик ҳолатнинг сифат хусусиятлари билан тушуниш оқилона кўринади.
Замонавий тадқиқотчилар таъкидладиларки, ахборот иқтисодиётида ходимнинг индивидуал бандлиги, маҳорати янада талаб қилинган бўлиб бормоқда, тор профессионализм аҳамиятини йўқотиб, универсализм қайта туғилмоқда. Келажакда ходимларнинг энг зарурий фазилатлари бунда креативлик, ижодкорлик, ўз-ўзини ривожлантиришга йўналтирилганлик, ўзини ўзи ташкил этиш, танқидий фикрлаш қобилияти, жамоада самарали ишлаш ва бошқа одамлар билан муносабатда бўлиш, ўзгаришларга тез мослашиш, қарорлар қабул қилиш, мустақил фаолиятни ташкил қилиш, кўникмалар ҳосил қилиш, катта ҳажмдаги маълумотлар билан ишлаш ва бошқалар ҳисобланади.
Бугунги кунда мамлакатимиз малакали ишчилар улуши бўйича етакчи мамлакатлардан орқада қолмоқда ва инерция билан вазият янада ёмонлашади. Бугунги кунда, ишчи кучига талаб биринчи даражали бўлиб қоладиган ва иш берувчилар орасида давлат устунлик қиладиган иқтисодиётнинг хом ашё модели туфайли, "ижтимоий бандлик" модели - самарасиз иш ўринларини сақлаш амалга оширилмоқда. Бу ЯИМнинг пасайиши билан бирга, билимга оммавий талаб йўқлигига олиб келади.
Ўзбекистоннинг бозор ислоҳотлари йўлидаги ривожланишини тўхтатиб турувчи энг инерцион муҳит - бу фойдаланилмаган имкониятларга эга бўлган одамлардир. Малакали персонал етишмаслигидан келиб чиққан ҳолда ва ижодий ходимни шакллантиришда катта қийинчиликларга дуч келган компаниялар, ишнинг янги шаклларини излай бошлайдилар ва билим, муаммолар моҳиятини тушуниш ва уларни таҳлил қилиш асосида кадрлар қарорларини қабул қилмоқдалар. Таҳлилий маълумотлардан фойдаланган ҳолда муваффақиятли ишлайдиган ташкилотлар инсон ресурсларини бошқариш соҳасида маълумотли қарорлар қабул қилиш учун малакали мутахассисларнинг мавжудлиги тўғрисида прогнозлар қилишади. Бунинг ёрдамида улар ўз фаолиятларининг самарадорлигини ошириши ва барқарор фойда олишлари мумкин. Бошқача қилиб айтганда, персонал учун курашда рақобат кучаймоқда ва мамлакат глобал иқтисодиётда рақобатни сақлаб қолишнинг ягона йўли - бу меҳнат бозорида сифатли ўзгаришларни амалга ошириш ва бу борада юқори малакали мутахассислар улушини кўпайтиришдир.
Айнан асосий компетенциялар ташувчиларини яратиш, жалб қилиш ва ушлаб туриш қобилияти Ўзбекистон Республикасининг янги рақобатдошлигини белгилаб беради. Инсон капитали ва истеъдодларни ривожлантириш концепциясини ишлаб чиқиш ва амалга ошириш муҳим шарт бўлиб, унда нафақат таълим ва ўқитиш, балки ижодий ишчиларга бўлган талабни рағбатлантириш, шунингдек инсон тараққиёти учун қулай муҳит яратиш масалалари ҳам мавжуд.
Истеъдодли ходимларни танлашнинг асосий мезони - бу иш берувчининг йўналтирган ёки ўз ходимларининг ривожланишига сарфлашга тайёр бўлган ресурсларнинг миқдори - қаердадир мартаба, қаердадир
ҳиссиёт, қаерда интеллектуал ресурслар. Айнан шундай компаниялар рақобатбардош профессионал истеъдодлар синфини яратишга қодир, натижада мамлакатимизнинг олтинчи технологик укладга муваффақиятли ўтишига ва рақамли иқтисодиётнинг жорий қилинишига олиб келади.
Турли баҳоларга кўра, ушбу жараён анъанавий саноатдаги: транспорт, ҳуқуқ ва ҳукумат соҳаларида 4 дан 10 миллионгача иш ўринларини йўқотишига олиб келиши мумкин. Ҳайдовчилар меҳнат бозорини тарк этадилар - йўловчиларни дронлар таший бошлайди, кассирлар ишини тўлов терминаллари орқали бошқаришади, роботлар савдо қилади ва товарларни жавонга жойлаштиради, бухгалтер ва адвокатлар, айниқса илғор компаниялардан - ишдан бўшатилишни бошладилар – ҳисоботларни инновацион АКТлар ҳам юритиши мумкин. Шу сабабли, яқинда талабга эга бўлган касб эгалари рақамли префиксли ультра-янги мутахассисликларни ўзлаштиришдан бошқа чоралари йўқ.
Истеъдодлар билан ишлаш тобора оммалашиб бораётган бир шароитда, персонал бўйича менежерларга пул маблағлари нимага сарф қилинаётгани ва инсон ресурслари департаменти фаолияти компаниянинг даромадлилиги ва муваффақияти билан қандай боғлиқлигини тушунтириш осонроқ бўлади. Кьеел А. Нордстром ва Йонас Риддерстейлнинг сўзларига кўра, қиймат яратишнинг асосий воситаси - бу ходимларнинг истеъдоди. Улардан бирининг китобида шундай дейилган: "Капитал истеъдодлар оҳангига рақсга тушмоқда".
Бугунги кунда, аксарият компанияларда ходимларни ривожлантиришга сарфланадиган инвестициялар кам, карьера режалари билан камчилик шуғулланадилар - улар кўпинча мавжуд эмас, одамлар асосан бир иш жойидан иккинчисига ўтиш туфайли ўсади. Иш берувчилар, масалан, мижозларга қараганда, ўз ходимларига ёмон муносабатда бўлишга одатланишади. Натижа – кадрлар йўқолиши ва ходимлар билан ишлаш тамойилларини қайта кўриб чиқиш зарурати. Персонал билан ишлашга ёндашувлардаги фарқлар 10.1-жадвалда келтирилган.