Таълим вазирлиги Ўзбекистон Республикаси

Виртуал муҳит ва краудсорсинг – инсон ресурсларини бошқаришда янги трендлар

Меҳнат соҳасида кўплаб назарий умумлашмалар, тадқиқотлар ва кузатувлар жараёнида замонавий шароитларда интеллектуал ва моддий харажатларни қайта тақсимлаш жараёнларининг кучайиши кузатилади, бу илмий-техник билимлар, маданий ютуқлар, урф-одатлар ва бошқа қадриятларга таянадиган тўғридан-тўғри универсал меҳнатга нисбатан иккиламчи бўлиб келадиган тўғридан-тўғри жисмоний меҳнатни бошқа жойга кўчиришга ёрдам беради, юқори технологик инновацион иқтисодиётда бундай иш инсон фаолиятининг асосий таркибий қисмига айланади. Шундай қилиб, универсал универсал меҳнат қуйидагиарда ўзини намоён қилиши мумкин:

1. 
   катта тажрибага эга ва биргаликда ишлайдиган, турли хил мутахассисликларга эга бўлган одамлар катта гуруҳи томонидан амалга ошириладиган хилма-хил фаолиятлар хос бўлган ташкилотлар орасида;
   
2. 
   ўз фаолиятида инсониятнинг илмий, техник ва маданий ютуқлари йиғиндисидан фойдаланадиган алоҳида шахслар фаолиятида. Бундай меҳнат фаолияти амалиётининг тарқалишига мисол – виртуал ишбилан бандликдир.
   

Виртуал (масофавий)иш билан бандлик - аниқ белгиланган моддий чегаралар ва сарф қилинган вақтдан қатъий назар, ходимга ташкилотнинг атрофидан, унинг иш жойидан ташқарида, иш жойини ўз хоҳишига кўра ташкил этадиган меҳнат функцияларини бажаришга имкон берадиган меҳнатни ташкил этиш шакли. Виртуал (масофавий) иш билан бандлик меҳнат бозоридаги янги тенденция сифатида иқтисодиётнинг глобаллашуви ва илмий-техникавий тараққиётнинг таъсири натижасида пайдо бўлди. Компьютер технологияларининг ривожланиши ишчилар сонининг кўпайишига, асосан ақлий меҳнатга, ўзларининг меҳнат вазифаларини иш берувчининг офисидан ташқарида бажаришга имкон беради, бу эса мутлақо янги харажатлар тузилмасига эга виртуал ташкилотларни яратишга ёрдам беради. Виртуал меҳнатни ташкил этишнинг муҳим хусусиятлари қуйидагилар ҳисобланади:

1. 
   ташкилот структураси ва моддий маконида ташкил қилинган иш ўрни йўқлиги;
   
2. 
   ташкилот ресурсларига масофадан уланиш учун асосан компьютер ва ахборот технологияларидан фойдаланиш;
   
3. 
   меҳнатни интеллектуаллаштириш даражаси юқорилиги;
   
4. 
   бошқарув ва ишлаб чиқариш фаолияти элементлари ўртасида тармоқ ўзаро алоқалари мавжудлиги;
   
5. 
   аутсорсинг тамойилларида иш жараёнларини расмийлаштириш ва ташкил этиш;
   
6. 
   фаолият жараёнида ходимнинг евосита меҳнат жамоаси билан мулоқот қилмаслиги;
   
7. 
   меҳнат функцияларининг реал вақт режимида интернет тармоғи воситасида бажарилиши, жумладан, вазифалар қўйилиши ва бажарилган ишларнинг назорат қилиниши.
   

Масофавий ишларнинг барча турларининг бирлаштирувчи элементи замонавий телекоммуникация турларидан фойдаланиш (электрон почта, веб- интерфейслар, онлайн интерфаол воситалар ва бошқалар) бўлиб, бу иш жойининг умумий қабул қилинган жойини ўзгартиришга имкон беради, бу ҳолда у маълум бир масофада жойлашган ва меҳнат фаолияти натижалари талаб қилинадиган жойлар бўлади. Масофадан ишлаш бу нафақат уйда қилинган иш, балки кенгроқ тушунчадир. Виртуал ташкилот ходими масофадан туриб ишлаган ҳолда, ташкилот штатида бўлиши ёки аутсорсер бўлиши мумкин.
Ҳозирги вақтда виртуал иш билан таъминлаш шаклларидан бири - Интернет орқали масофадан туриб ишлаш (фрееланcе, инглизча freelance) кенг тарқалмоқда, унда IT мутахассислари, дастурчилар, бухгалтерлар, фотографлар, юристлар, дизайнерлар (баннерлар, логотиплар, веб-сайтлар жадвалларини ишлаб чиқиш ва бошқалар), дизайнерлар, таҳрирловчилар, таҳририятчилар, таржимонлар, журналистлар ва бошқалар жалб қилинади. Масофадан ишловчиларнинг меҳнатига ҳақ тўлашда фрееланcерларга тўланадиган иш ҳақидан фарқни кўрсатиш керак. Фрееланcерс иш ҳақини фақат ўз ишларининг натижаларига кўра оладилар, масофдан ишлайдиган ходимлар – штатдаги ходимлар ёки аутсорсерлар эса ташкилот томонидан қабул қилинган ҳисоб-китоб схемасига мувофиқ ва барча бандлик шакллари учун бир хил бўлган иш ҳақи оладилар
Шундай қилиб, юқорида айтиб ўтилганидек, меҳнат фаолиятини ташкилот муҳитидан ташқарида амалга оширадиган ва уларга талаб энг юқори бўлган ходимлар қуйидаги касблар вакиллари ҳисобланади:

1. 
   дизайнерлар ва веб-дизайнерлар: бундай мутахассислар ўз мажбуриятларини иш берувчидан минглаб километр узоқда, ўз уйидан туриб ҳам бажариши мумкин. асосий шарт – замонавий график дастурлари ўрнатилган ва интернетга уланиш имконига эга бўлган компьютер мавжудлиги;
   
2. 
   веб-мастерлар: кўп ҳолатларда улардан сайтни иш ҳолатида ушлаб туриш, ахборотни доимий янгилаш, ресурсларни илгари суриш талаб қилинади;
   
3. 
   модераторлар: ушбу ишнинг моҳияти қўшилган маълумотларни кўриш (масалан, каталог ҳаволалари, форум хабарлари ва бошқалар), иш берувчининг талабларига қараб уни тасдиқлаш, узатиш ёки йўқ қилишдан иборат;
   
4. 
   гидлар: бу эрда модераторнинг вазифаларидан ташқари, берилган мавзу бўйича шарҳлар ва мақолалар ёзиш, шунингдек ташриф буюрувчилар билан ёзишмалар ҳам мажбурийдир;
   
5. 
   муҳаррирлар: уларнинг вазифаларига сайтни маълумот билан тўлдириш жараёнини мувофиқлаштириш, нашр этилган материалларнинг қабул қилинган стандартларга мувофиқлиги, журналистлар билан ўзаро алоқалар киради;
   
6. 
   журналистлар ва ёзувчилар: ушбу тоифадаги мутахассисларга мақола ва шарҳар ёзиш, яъни белгиланган мавзуларда белгиланган услуб ва форматда контент яратиш таклиф қилинади;
   
7. 
   IT-мутахассислар: уларнинг мажбуриятлари дастурлар ёзиш, дастурий маҳсулотларни тест қилишга бориб тақалади, бу иш жараёнининг мутахассиснинг иш берувчи-компания офисида шахсан бўлишини талаб қилмайдиган қисмидир.
   

Замонавий шароитда бандликнинг янги турлари ва шаклларининг пайдо бўлиши бизнеснинг ижтимоий жавобгарлиги амалиёти ривожланиши билан мос бўлиши керак. Умуман олганда, виртуал ташкилот - бу ички структураага эга бўлмаган, ташкилот ичидаги ёки идоралараро тармоқ бирлашмалари бўлган ташкилотдир. Расмий структура мавжуд бўлмаганда, ходимлар мавжудлигидан қатъи назар, талабга эга бўлиб, уларнинг жойлашган жойи ёки муайян ташкилотга мансублигидан қатъий назар ишлашлари мумкин. Бундай ташкилот раҳбариятида иерархик топширишга ёки маълумотларга киришга ишониш одатий ҳолдир, бошқарув таъсирга, кўникмаларга ва муносабатларга асосланади. Жамоани жипслаштиришнинг асосий элементлари мулоқот ва жамоавий ишдир.
Ҳозирги шароитларда Ўзбекистонда гибрид ташкилотлар кенг тарқалган бўлиб, уларнинг структураси етакчилик даражасида ташкил этишнинг анъанавий усулларини бошқарувчи ходимларнинг динамик виртуал гуруҳларидан ташкил топган компаниянинг қолган структураси билан бирлаштиради. Тарихан, менталилетдан келиб чиққан ҳолда, ўзбекистонлик ходимлар шахслараро мулоқотга эътибор беришган, шунинг учун мамлакатимизда вертуал иш билан бандлик 2020 йилда тарқалган коронавирус пандемиясига қадар (COVID-19) деярли оммалашмаган. Ҳатто умумий мақсад ёки пул ишлаш қобилияти билан бирлаштирилган виртуал ходимлар жонли алоқани хоҳлашади.
Виртуал иш билан таъминлашнинг аниқ афзалликларини билан бирга муаммоли томонларини таъкидлаш керак, бунга қуйидагилар киради.

1. 
   ўзига хос хусусиятларга эга бўлган виртуал ташкилотда кадрлар сиёсатини ишлаб чиқишда юзага келадиган қийинчиликлар, чунки автоном, мустақил бўлиб кўринадиган бошқарув жараёнлари декларацияланган қоидалар билан таъминланиши керак, акс ҳолда бу жавобгарлик ва назорат масалаларида тартибсизликка олиб келиши мумкин;
   
2. 
   виртуал ташкилот ходимлари учун меҳнатни рағбатлантиришнинг самарали тизимини яратиш алоҳида ёндашувларни талаб қилади. Бундай ташкилотлар доирасида биз ходимларни анъанавий рағбатлантиришдан иш билан ходимларни рағбатлантиришга ўтамиз. "Ходим - иш" тизимидаги ҳаракатлар ва муносабатлар "менежер - ходим" тизимидаги муносабатларга қараганда виртуал ташкилотда мотивация нуқтаи назаридан муҳимроқ бўлади. Менежернинг улушига кўп жиҳатдан иш жойини лойиҳалаш функцияси ва маълум даражада виртуал ишга жалб қилинган ходимларни ўқитиш ва камроқ даражада йўриқнома бериш (камроқ - ўқитиш ва ривожлантириш) тўғри келади. Масофавий ташкилот учун махсус муҳитни шакллантириш фаолият ва натижаларни баҳолаш усуллари ва воситаларини ўзгартиришни талаб қилади.
   

Виртуал иш билан таъминлаш, ўзига хослиги туфайли, ходимнинг шахсий фаолиятини ривожлантиришда ижодий аҳамиятнинг ўсишига асосланган, ходимнинг касбий фаолиятини ташкил этишда янги имкониятлар ва оригинал бошқарув қарорларини излашни актуаллаштиради. Шахснинг касбий ва малака хусусиятларининг интеллектуал таркибий қисми янги қиймат яратиш жараёнида ҳал қилувчи омил бўлади.
Глобаллашув жараёнлари тарқалишининг оқибатларини англашга қайтган ҳолда шуни таъкидлаш керакки, замонавий дунёда кузатилаётган глобал ўзгаришлар умумий бошқарув назариясини тубдан ўзгартириш заруратини тақозо этмоқда. Ҳар бир ташкилот ўзининг пайдо бўлиш тарихи, фаолият механизмлари, кўзда тутилган мақсадларга эришиш учун ташқи муҳит билан ўзаро ўзаро муносабатларга эга. Бундай уйғун назария узоқ вақтдан бери шубҳа остига олинмаган. Бироқ, бугунги кунда дунё техника, технологиялар, кашфиётлар жадал ривожланиши билан жадаллашган глобал ўзгаришларга гувоҳ бўлмоқда. Қайта ишлаш, таҳлил қилиш ва бошқарув қарорларини талаб қиладиган муҳим ахборот оқими ҳам давлат, ҳам алоҳида ташкилотнинг жараёнларини жиддий равишда мураккаблаштиради. Жаҳон тажрибаси шуни кўрсатадики, тадбиркорлик фаолияти учун фақат аҳолининг энг фаол қисми фойдаланиши мумкин бўлган маълумотлардан фойдаланиш муҳим ижтимоий ва тижорат таъсирига эга. Ҳозирги вақтда глобал Интернет ресурсларининг имкониятларидан кенг фойдаланиш учун барча зарур шарт- шароитлар яратилганлиги сабабли, инсонлар, гуруҳлар, жамоалар, ташкилотлар ва бошқа бошқарув объектлари ва субъектлари ўртасидаги ўзаро муносабатлар тизимини бошқа юзага ўтказиш зарурати пайдо бўлди.
Глобал Интернет ресурслари алоқа ва ахборотнинг оммавий шаклига айланди. 2013–2020 йилларда Ўзбекистон Республикаси Миллий ахбороткоммуникация тизимини ривожлантириш комплекс дастурига
мувофиқ, электрон ҳукуматнинг самарали фаолият юритиши учун юқори тезликдаги телекоммуникация инфратузилмасини босқичма-босқич ривожлантириш кўзда тутилган. Жумладан, 2020 йилга қадар интернет каналларининг ўтказувчанлик қобилиятини янада кенгайтириш, кенг полосали тармоқларни, айниқса, олис туманларда ривожлантириш бўйича 17 та йирик лойиҳанинг амалга оширилиши режалаштирилмоқда. Бундан ташқари, 2020 йилгача фуқароларнинг давлат органлари билан электрон мулоқотини таъминлаш ҳамда ривожлантириш бўйича 22 та лойиҳа рўѐбга чиқарилади. ―Электрон ҳукумат‖ тизими давлат бошқарувини электронлаштириш, ягона ахборот муҳитини яратиш орқали аҳоли (фойдаланувчи) га кенг қулайликлар яратиш, вақтий ва иқтисодий унимдорликга эришиш, шунингдек маълумотлар тўпламини интеллектуал қайта ишлаб қарорлар қабул қилиш имкониятлари пайдо бўлмоқда.
―Электрон ҳукумат‖ – бу ―тарих – ҳозир – келажак‖ тамойилини конкрет ўрнатишда замонавий ахборот – коммуникация технологияларидан фойдаланишдир. Ўз ўрнида, ―Электрон ҳукумат‖ тизими жамиятнинг барча жабхалари, бўғинлари ва қатлмларини қамраб олиши ягона электрон тизим орқали бирлаштиришни, маълумотлар оқимини тақсимлаш ва сақлашни, фойдаланувчиларга исталган вақт оралиғида маълумотларни ярим-автоматик (маълумот тақдим этишда вазиятга қараб инсон иштирок этиши ѐки тизим автомат жавоб бериши) тақдим этишни бажариб беради. Ахборот тизимларни инсонлар билан боғловчи восита бу тизимнинг электрон хизматлари бўлиб ҳисобланади. ―
“Internet Live Stats”⁴⁰ интернетдан фойдаланадиган аҳоли сони бўйича 201та давлатнинг рейтиниги тузиб чиқди, мазкур рейтингда Ўзбекистон 37 ўринда қайд этилди. Унда юртимизнинг 51 фоиз аҳолиси яъни 15 453 227 киши доимий равишда интернетдан фойдаланиши таъкидланган. 2019 йилда Ўзбекистонда интернетдан фойдаланувчилар сони 6,1 фоизга яъни 893 596 кишига ошган.
Интернетдан фойдаланиш бўйича Хитой (721 миллион), Ҳиндистон (462 миллион), АҚШ (286 миллион), Бразилия (139 миллион) ва Япония (115 миллион) дастлабки бешта ўринни банд этган.
МДҲ давлатлари орасида Россия 6-ўрин, Украина 34-ўрин, Қозоғистон 47-поғона, Белорус 61-ўрин, Қирғизистон 106 ўрин, Тожикистон ва Туркманистон 114 ва 134-поғоналарда қайд этилган.
2020 йил маълумотларга кўра, дунёнинг қарийиб 0 фоиз аҳолиси интернетга уланиш имкониятига эга. Бу кўрсаткич 1995 йилда 1 фоизидан кам бўлган. 1999-2020 йиллар орасида интернетдан фойдаланувчи аҳоли сони кескин ошган.
Ўзбек миллатида "Битта калла яхши, иккитаси ундан яхши" ибораси кўп фойдаланилади. Бу "бутун дунё билан" ёки "жамоавий онг" билан мураккаб, янги, машаққатли вазифаларни ҳал қилишнинг миллий анъаналарини яхши тавсифлайди. Вазифа қанчалик мураккаб бўлса,



⁴⁰ https://www.internetlivestats.com/
жамоавий ақл шунчалик кучли бўлиши керак. Ҳозирги вақтда жамоат кенгашлари ва бирлашмалари, норасмий ва эксперт гуруҳлари, ижтимоий тармоқлар манбалари кўринишидаги "жамоавий сабаб" шакллари, минимал бўлса ҳам, лекин фаолиятни расмий рўйхатдан ўтказиш, мажбурий "аъзолик", йиғилишлар ва йиғилишларда иштирок этиш ва бошқаларни таклиф қилади.
Албатта, умумий бошқарув жараёнига инсонларни жалб қилиш ва жалб қилишни назарда тутадиган янги шакллар ва технологиялардан фойдаланиш зарурати мавжуд. Ушбу шакллардан бири краудсоурcинг ҳисобланади. Биринчи маротаба crowdsourcing (инглиз тилида crowd – оломон ва sourcing – манба, манбалардан фойдаланиш) атамаси 2006 йилда ёзувчи Д. Хауи ва Wired журналининг муҳаррири М. Робинсон томонидан " The Rise of Crowdsourcing" мақоласида киритилган. Таркибига кўра краудсоурсорсинг ташқи манбаларни жалб қилиш нуқтаи назаридан аутсорсингга яқин. Агар аутсорсинг иш ва хизматларни бажариш учун расмий шартнома тузишни назарда тутса, краудсоурсорсинг оммавий таклиф асосида одамларни ўз ичига олади.
Америкалик иқтисодчи Э. Хиппелнинг терминологиясига кўра, "маълум функциялар очиқ меҳнат шартномаси асосида берилмаган оммавий таклиф асосида" маълум бир миқдордаги одамларга берилганда "краудсоурсинг" фойдаланувчи томонидан йўналтирилган инновация "ҳисобланади.
Краудсоурсорсинг - бу очиқ инновациялар моделига асосланиб, уларнинг билимлари, касбий ва истеъмолчилар тажрибасидан фойдаланган ҳолда ташкилотнинг ички муҳитидан фойдаланиб, ташаббускор шахснинг ривожланишининг инновацион усуллари тўғрисида янги билимларни олиш учун ташқи ва ноаниқ одамларни жалб қилишга имкон берадиган ижтимоий технологиялар турларидан бири.
Бугунги кунда барча ижтимоий технологияларнинг ўзига хос хусусиятлари қуйидагилардан иборат.
онлайн соҳада одамлар ўртасидаги ўзаро алоқаларни таъминлаш; онлайн муҳит орқали одамлар ўртасидаги вақт ва макон тўсиқларини
энгиб ўтиш,
фойдаланувчиларга контент билан операцияларни амалга ошириш имкониятларини бериш;
фойдаланувчиларга контент билан муайян операцияларни бажариш учун гуруҳларга қўшилиш имкониятини бериш.
Юқорида айтилганларга асосланиб, ижтимоий технологияларни инсонларга онлайн соҳада ижтимоий алоқалар билан шуғулланишга, шунингдек контент билан операциялар ўтказиш учун гуруҳларга қўшилишга имкон берадиган социотехнологик воситалар тўплами сифатида тавсифлаш мумкин.
Бугунги кунда краудсоурсорсинг бизнесни социализатсия қилишда алоҳида ўрин тутади, чунки бошқа кўплаб ижтимоий технологиялардан
фарқли ўлароқ, фикр-мулоҳазаларни олиш ва пудратчиларнинг эҳтиёжларини аниқлаш мумкин эмас, лекин бу шунингдек компаниянинг самарадорлигини оширадиган ечимларни излашни ташкил қилиш имконини беради. Ижтимоий технология сифатида краудсоурсорсинг замонавий меҳнат бозорида янги тенденция, замонавий одамларни бошқариш технологияси, миллионлаб одамларнинг интеллектуал салоҳияти ва билимларидан фойдаланиб, мураккаб муаммоларни ҳал қилиш қобилияти билан инновацион тармоқ тизимларидан фойдаланишнинг афзалликларини бирлаштиради. Краудсоурсинг ҳар қандай соҳадаги муаммоларни биргаликда ҳал қилиш учун фойдаланилиши мумкин. Ҳозирда журналистика соҳасида одамларни интеллектуал жалб қилиш, жиноятларни тергов қилишда ходимларни бирлаштириш, либослар дизайни ва бошқаларни ўзлаштириш борасида тажриба мавжуд.
Краудсорсинг русча намунаси - Яндех "одамлар картаси" бўлиб, унда исталган фойдаланувчи янги объект ёки ташкилотни қўшиши мумкин, бу эса берилган карталарнинг аҳамиятини кескин оширади. Краудсоурcинг технологиясидан фойдаланиш виртуал ахборот маконидан фойдаланган ҳолда фуқаролик фаоллиги, янги ва самарали ғоялар ва давлат бошқарувига инновацион фикрлаш қобилиятига эга одамларни жалб қилиш имконини беради.
Краудсоурсинг технологиялари нисбатан паст харажатлар эвазига меҳнат унумдорлигини оширишни таъминлайдиган бизнесни ривожлантириш учун кенг истиқболларни очиб беради; ташкилотнинг HR- брендини шакллантиришда иштирок этиш, унинг виждонли иш берувчиси сифатида ижобий имиджи; иқтидорларни топиш ва уларни ташкилот муҳитида ишлашга жалб қилишда ёрдам бериш ва ҳ.к.

3.