faoliyatining ijobiy natijalariga erishishlikdagi m anfaatdorlik nafaqat
uni ishtirokchilari uchun emas, shu jum ladan davlat h am m anfaat-
dordir. Korxonalam ing ishchi-xodimlari doirasida ushbu tamoyil yuqori
darajadagi ish haqi miqdori bilan amalga oshiriladi.
M o d d iy m a n fa a td o rlik tam o y ili k orxonalar m iq y o sid a davlat
to m o n id an oqilona soliq siyosatini olib borishi natijasida ularning
faoliyatini q o ‘llab-quw atlash, ishlab chiqarishni kengaytirish uch u n
iqtisodiy sh a rt-sh a ro itla r yaratish va pirovard natijada d aro m ad n i
ko'paytirish bilan amalga oshiriladi.
Korxonalar tom onidan ushbu tamoyilni amalga oshirilishi yangi
yaratilgan qiymat, shaxsiy kapital o'rtasida oqilona taqsim otni olib
borish va ja m g ‘arm a ham da iste’m ol fondlarini shakllantirish asosida
yuzaga chiqadi. Davlatning manfaatdorligi esa korxonalar faoliyatida
rentabellikni t a ’minlash, ishlab chiqarishni o ‘sishi va soliq intizomiga
qat’iy rioya etishliklari asosida yuzaga chiqadi. Ushbu tamoyilni amalga
oshirishda korxonalar faoliyatida m oliya-xo‘jalik yuritish va uning
pirovard natijalari ham da shaxsiy kapital saqlashlari u c h u n moddiy
javobgarlikning mavjudligi bilan am alga oshiriladi. M oddiy javobgarlik
uchun moliyaviy usullar Respublika qonunchiligi asosida
tartibga solinib
turiladi va amalga oshiriladi. X o ‘jalik yuritish faoliyatida shartnom a
majburiyatlarini, t o ‘lov intizom ini, soliq qonunchiligini buzgan korxo
nalar u c h u n turli moliyaviy cho ralar q o ‘llanishi mumkin. Rentabelsiz
faoliyat k o ‘rsatayotgan korxonalar u ch u n esa ular o ‘z majburiyatlariga
j a v o b b e ra o lm a y d ig a n h o l a t la r d a dav lat o rg a n la ri to m o n i d a n
bankrotlik jarayoni qoMlaniladi.
0 ‘zbekiston Respublikasi Soliq Kodeksiga asosan amaldagi soliq
qonunchiligini buzgan korxonalam ing rahbarlariga nisbatan m a ’muriy
javobgarlik ko'zda tutilgan korxonaning ishchi-xodimlari u c h u n mehnat
intizom ini buzgan, ishlab chiqarishda brakka yo ‘l qo'yilgan holatlarda
m ukofotdan m ahrum qilish, ish haqidan ushlab qolish, zarur holatlarda
is h d a n b o ‘s h a tis h k o ‘z d a t u ti lg a n . U s h b u y o 'n a li s h j u d a k o ‘p
korxonalarda amaliyotga kiritilgan.
Bozor iqtisodiyoti sharoitida korxonalaming tadbirkorlik faoliyatida
m a ’lum qaltisliklar (risklar) tufayli biznes uchun qo'yilgan mablag‘larni
q a y tm a slig i h o la tla r in in g m a v ju d lig i u la r to m o n i d a n m oliyaviy
zaxiralarni tashkil etishlarini talab etadi. Hozirgi sharoitda barcha
qaltisliklar o ‘z nom idan va o ‘z hisobidan ixtiyoriy ravishda o ‘z faoliya
tini olib borayotgan tadbirkorlar zimmasiga tushadi. Xaridorlar uch u n
iqtisodiy raqobat shart-sharoitlarida tadbirkorlar b a ’zi holatlarda o ‘z
m ahsulotlarini, xizm atlarini old ind an to 'lo v siz yetkazib beradilar.
Korxonalar tom onidan qimmatli qog'ozlarga qilgan kapital q o ‘yilmalari
nafaqat daromad keltirishi balki kapitalni y o‘qotish qaltisligi bilan bog‘liq.
N ihoyat, korxonalar to m onidan ishlab chiqilgan iqtisodiy dastur-
larda samarasiz hisob-kitoblar ham mavjud. Bu salbiy holatlarning
oldini olish, juda zarur holatlarda m oliyaviyjihatdan qo'llab-quw atlash
u c h u n moliyaviy zaxiralarni tashkil etish zaruriyati yuzaga chiqadi.
Mulkchilik shaklidan q a t’i nazar barcha korxonalar budjetga va
b u djetdan tashqari fondlarga barch a soliqlar, m ajburiy to 'lo v la rn i
toMagandan qolgan sof foyda hisobidan moliyaviy zaxiralarni shakllan-
tirishlari mumkin. Aksiyadorlik jamiyatlari u c h u n esa imtiyozli aksiya-
larga dividend to'lashlari uchun moliyaviy zaxiralarni shakllantirish
q o n u n d a belgilab qo'yilgan.
Hozirgi vaqtda amaliyotda ko‘plab korxonalar o'zlarining moliyaviy
imkoniyatlarini cheklanganligi sababli barqaror moliyaviy holatni saqlab
turishlari uchun kerakli m iqdorda moliyaviy zaxiralarni tashkil eta
olmayaptilar.
Yuqorida ta ’kidlab o ‘tgan korxonalar m oliyasining tashkil etuvchi
tam oyillar doimiy ravishda va uzviy bog‘liqlikda rivojlanishdadir. Ishlab
chiqarishning rivojlanishi, ishchi kuchlarining holati, iqtisodiy shart-
sharoitlarning o ‘zgarishiga asosan tam oyillarining turlarini am aliyotda
qanday miqdorda, qaysi shakl ham da usullarda qoMlanishiga bevosita
t a ’sir ko ‘rsatadi.
Do'stlaringiz bilan baham: