|
2-bob. Monopoliya va monopolistik faoliyatning oqibatlari
.1 rivojlanish tarixi va monopoliyaning mohiyati
Monopoliya-a, baliq ovlash, savdo va bir guruhga yoki davlatga tegishli bo'lgan boshqa faoliyat turlarini ishlab chiqarishning mutlaq huquqidir. Bu shuni anglatadiki, monopoliya raqobat va o'z-o'zidan bozorga putur etkazadigan kuchdir. Butun iqtisodiyotni qamrab olgan mutlaq monopoliyaerkin bozor raqobatining mexanizmini butunlay yo'q qiladi.
Monopoliyalarning paydo bo'lishi ishlab chiqarishning kontsentratsiyasi (qo'shimcha kapital bilan ishlab chiqarishni mustahkamlash) va ishlab chiqarishni markazlashtirish (kichik va o'rta korxonalarni birlashtirish) natijasidir. Ushbu qo'shilish turli yo'llar bilan amalga oshirilishi mumkin: yoki raqobat jarayonida bir korxona tomonidan boshqasiga (ya'ni, buzilgan raqobatchilar korxonalarining beg'arazligi uchun sotib olish) yoki aktsiyadorlik jamiyatlarini tashkil etish yo'li bilan sotib olish. Erkinraqobat 50-70-yil 19-yilga qadar o'z taraqqiyotiga erishdi., o'sha paytda monopoliyalar paydo bo'ldi, juda kuchli emas edi va tezda parchalandi. 1895 - 1910 sanoat yuksalishi davrida. va 1900 - 1903 inqirozi. monopoliya yirik davlatlarning butun iqtisodiy hayotining asosi bo'ladi. Iqtisodiy hodisa sifatida monopoliyalar uzoq vaqtdan beri ma'lum bo'lgan. Ular qadimgi dunyoda ham, feodalizmda ham mavjud bo'lib, ushbu tizimda har qanday alohida iqtisodiy afzalliklarga egaekanliklarini bildirishdi. Ammo o'sha kunlarda ular odatiy hodisa emas, balki istisno edi. Bu asrda ular keng tarqalgan. Monopoliyalarning paydo bo'lishi bilan monopoliyalar va begonalar (monopolistik birlashmalarga kiritilmagan korxonalar) va monopoliyalar orasida raqobat kurash olib boriladi.
Monopoliyalarni shakllantirish korxonalar, firmalar va korporatsiyalarning raqobat jarayonida bozorlarni egallash orqali qo'shimcha daromad olish istagini ifodalaydi. Ushbu nomga ishlab chiqarish xarajatlarini kamaytirish, mahsulot sifati va miqdorini yaxshilash orqali erishish mumkin. Ilmiy va texnologik taraqqiyotning yangi yutuqlarini qo'llash bu jarayonda muhim rol o'ynaydi.
Monopoliyalarning shakllanishi keyingikontsentratsiyani, ishlab chiqarishni markazlashtirishni va birgalikda yashashni ko'rsatadi. Bunday hodisalar monopoliyalar paydo bo'lishidan oldin mavjud edi.
Bu erda, ma'lum sabablarga ko'ra, sotuvchi bozorda har qanday mahsulotni sotish huquqiga ega.
Bunday huquqning mavjudligi unga Dikbozorda, birinchi navbatda, narxlanish sohasida o'z shartlarini buzish imkonini beradi. Narx tovarlarga bo'lgan talabning ortishi sababli emas, balki mol-mulk bir sotuvchining qo'lida bo'lgani uchun emas, balki u orqali mol-mulkni etkazib berishni aniqlashga qodir bo'lgan narxdan yuqori. Bunday narx monopolistik ravishda yuqori bo'ladi.
Bozorda sotuvchining monopolistik pozitsiyasi tufayli narxning yuqoriligi, monopolistik yuqori narx va mol-mulk qiymati o'rtasidagi farq sifatida sotuvchi monopolist foyda olishni anglatadi. Bunday foyda olish imkoniyati va yirik kompaniyalarni bozorda monopoliyasini o'rnatishga undaydi, bu esa tovarlarni eksklyuziv sotish huquqini beradi.
Har qanday mahsulotni eksklyuziv sotish huquqi ko'pincha siyosiy yoki iqtisodiy kuchning natijasidir.
Siyosiy hokimiyat har doim davlatga ega edi va u qadim zamonlardan buyon o'z monopoliyasini, masalan, sharob, tamaki, tuz sotish va yuqori narxlar tufayli o'z xazinasini to'ldirish uchun foydalangan. Ba'zan davlatlarо ushbu tovar bozorlarida monopolist bo'lib qolgan alohida savdogarlarga bunday monopoliyani taqdim etdilar. Bu "sotib olish uchun berish" deb nomlangan ba'zi tovarlar savdosi.
Iqtisodiy kuch kapital hajmining o'sishi vaayrim tovarlarni alohida qo'llarda ishlab chiqarish bo'yicha konsentratsiya sifatida belgilanadi. Bunday kontsentratsiya-ayrim sohalarda ishlab chiqarishni konsentratsiyalash va markazlashtirish, raqobatchilarni mag'lubiyatga uchratish, odatda kichikroq. Katta raqobatchilar bilan ko'pincha ishlab chiqarilgan tovarlarni sotish bozorlarini taqsimlash to'g'risidagi bitimga erishiladi va ba'zan ularni birlashtirish mumkin, shuning uchun sanoat bir yirik kompaniya yoki kompaniyalar birlashmasi nazorati ostida, ya'ni monopollashtiriladi.
Tovar iqtisodiyoti teng rivojlanishda ancha yuqori bo'lgan mamlakatlardamonopoliyalarni yaratish jarayoni XIX-XIX asrning so'nggi uchinchi-XX asr boshlarida kuzatilgan . bu jarayonlar VI Leninning "kapitalizmning eng yuqori bosqichi sifatida imperializm"kitobida batafsil yoritildi.
Monopolizatsiya jarayoni hali ham davom etmoqda. Natijada, bugungi kunda jahon ishlab chiqarishining yarmi taxminan 1 ming yirik kompaniyaning qo'lida to'plangan bo'lib, bu juda yuqori ishlab chiqarish kontsentratsiyasini ko'rsatadi.
Monopoliyaning paydo bo'lishida eng muhim omil-bu raqobat. Bu ishlab chiqarish kontsentratsiyasi va markazlashtirish va shu asosda monopoliyalar shakllanishiga olib keladi.
Ba'zi sohalarda monopoliyaning mavjudligi sanoatning o'ziga xos xususiyatlariga bog'liq bo'lishi mumkin. Bunday holda ular tabiiy monopo Lii mavjudligini aytishadi. Bunday tarmoqlar, masalan, temir yo'l transporti, elektr ta'minoti, suv ta'minoti, gaz ta'minoti va boshqalarni o'z ichiga oladi.bir-biri bilan raqobatlashadigan bir nechta temir yo'l kompaniyalari, masalan, ChelyabinskdanUfa shahriga, iqtisodiy jihatdan foydasiz. Ushbu kompaniyalardan olingan daromadlar ishlab chiqarish xarajatlarini qoplay olmaydi. Bunday sohalarda bir kompaniyaga ega bo'lish juda tabiiy va normaldir, ya'ni alohida qo'shiq va butun jamiyatning manfaatlari nuqtai nazaridan iqtisodiy jihatdan foydalidir.
Bundan tashqari, monopoliya patentlash tizimi tomonidan tug'ilishi mumkin, unga muvofiq har qanday ixtironi, mualliflik g'oyasini muayyan vaqt ichida yagona ishlatish huquqi belgilanadi. Shunday qilib, patentlangan mahsulotlarni ishlab chiqaradigan va sotadigan kishi monopolist sifatida namoyon bo'ladi.
Monopoliya boshqa tovar ishlab chiqaruvchilar bo'lmagan noyob ishlab chiqarish omillaridan foydalanish natijasida yuzaga kelishi mumkin. Agar erning ayrim qismlarida hech qanday joyda o'smaydigan maxsus uzum ishlab chiqarilgan bo'lsa, unda bu uzumning sotuvchisi monopolist sifatida namoyon bo'ladi. Agar bunday uzumdan sharob ishlab chiqarilsa - uning xususiyatlarida mutlaqo noyob va noyob - sharob sotuvchisi ham monopolist sifatida namoyon bo'ladi.
Bu erda, asosan, monopolist boshqa tovarlardan farqli o'laroq, noyob mahsulotni ishlab chiqaradigan har qanday tovar ishlab chiqaruvchi bo'lishi mumkinligini ko'rib turibmiz. Agar insonning iste'dodi asl narsalar yoki g'oyalarni yaratish qobiliyatida namoyon bo'lsa, iste'dodli kishi ham monopolist bo'lishi mumkin. Masalan, siz o'zingizning noyob tuvallarini sotish uchun rassom deb hisoblashingiz mumkin. Shunday qilib, monopoliya odamlarning iste'dodi bilan yaratilishi mumkin.
Shunday qilib, monopoliya turli sabablarga ko'ra paydo bo'ladi. Biroq, bozorda tovar-pul munosabatlari tizimi tomonidan yaratilgan iqtisodiy ildizlarga asoslangan monopoliyalar mavjud. Biz keyingi tahlilga bag'ishlaydigan bunday monopoliyalar.
Do'stlaringiz bilan baham: |
