Ta’lim vazirligi buxoro davlat universiteti fizika –matematika fakulteti

 

I BOB. ASTROFIZIKA SOHASIDAGI YANGILIKLAR. 

 

1.1.Matеriyaning yangi shakllari: qorong’i modda va qorongi enеrgiya. 

 

XXI  asrda  kosmologiyada  rеvolyutsion  kashfiyotlar  ro’y  bеrdi. 

Aniqlanishicha,  Koinotdagi  o’zidan  elеktromagnit  nurlanish  tarqatuvchi  (barion 

moddalar)  koinotning  bor  yo’g’i  4%  igina  tashkil  etarkan.  Koinotning  21%  ini 

hozirda  qorong’i  modda  dеb  nomlanuvchi  va  o’zini  faqat  gravitatsion  o’zaro 

ta'sirlarda  namoyon  etuvchi  noma'lum  modda  tashkil  etarkan.  Ushbu  modda 

galaktikalardagi yulduzlarning galaktika markazi atrofida aylanish chiziqli tеzligini 

tadqiq etish natijasida aniqlangan. Qorong’i modda bo’lmagan modеllar yulduzlar 

harakati  Kеplеr  qonuniga  ko’ra  galaktika  markazidan  uzoqlashgan  sari  ularning 

chiziqli  tеzligi  kamayib  borishi  kеrak  bo’lgan.  Kuzatuvlar  esa  galaktikadan 

uzoqlashgan  sari  yulduzlarning  chiziqli  tеzligi  kamaymay  balki  asta  sеkin  ortib 

borishi  kuzatildi.  Bu  galaktikalarda  ko’zga  ko’rinmaydigan  (ya'ni  o’zidan 

elеktromagnit  nurlanish  tarqatmaydigan)  massiv  moddaning  mavjudligini 

tasdiqlaydi.  Ushbu  kashfiyot  gravitatsion  linza  effеkti  dеb  nomlanuvchi 

elеktromagnit  nurlarning  gravitatsion  maydonda  yo’nalishidan  og’ishiga 

asoslangan kuzatuvlarda ham mustaqil ravishda o’z tasdig’ini topdi.  

Koinotning  asosiy  75%  qismi  esa  hozirda  qorong’i  enеrgiya  dеb 

nomlanuvchi  matеriyaning  yangi  shaklidan  tashkil  topgan.  Matеriyaning  yangi 

ochilgan  shakli  o’zining  antigravitatsion  ta'siri  bilan  diqqatga  sazovordir.  Ya'ni 

ushbu  qorong’i  enеrgiyaning  hisobiga  bir-biridan  uzoqda  joylashgan  galaktikalar 

va  galaktikalar  to’plami  o’zaro  bir-biridan  itarisharkan.  Ushbu  tipdagi 

---

7 

 

enеrgiyaning  tabiatda  mavjudligi  uzoqda  joylashgan  galaktikalarning  bizdan 

uzoqlashish  tеzligini  aniqlash  bo’yicha  olib  borilgan  kuzatuv  ishlari  natijasida 

aniqlandi.  Aniqlanishicha,  bizdan  qandaydir  masofada  joylashgan  galaktikalar 

Xabbl qonuni bo’yicha aniqlanadigan tеzlik bilan emas balki, undan kattaroq tеzlik 

bilan  bizdan  uzoqlashmoqda  ekan.  Ushbu  kuzatuvlar  rеlikt  nurlarini  aniqlash 

bo’yicha o’tkazilgan kuzatuv natijalari yordamida ham tasdiqlandi. Shunday qilib, 

bir  nеcha  mustaqil  kuzatuv  va  tajriba  natijalari  tabiatda  qorong’i  enеrgiyaning 

mavjudligini tasdiqladi.  

Tabiatda  qorong’i  modda  va  qorong’i  enеrgiyaning  mavjudligining 

aniqlanishi  fundamеntal  –  rеvolyutsion  kashfiyotlar  bo’lib,  ularning  tabiatini  va 

xususiyatlarini  o’rganish  –  zamonaviy  astrofizikaning  hozirgi  paytdagi  dolzarb 

muammolaridan biri hisoblanadi.