Таълим вазирлиги бухоро давлат университети

№7 Чет тили нутқ фаолияти асосларини ўргатиш
. 
а) Инглизча тил материали 
б) Талаффузни ўргатиш 
Режа: 
1.
Инглиз тили талаффузининг моҳияти. 
2.
Талаффуз минимумини танлаш. 
3.
Талаффуз материалини тақсимоти. 
4.
Талаффуз материалини таснифи. 
Нутқ фаолиятининг асосида тил материаллари ўз ичига олади, фонетика ёки талаффуз, 
грамматик ва лексик материалларни олади. Кейинги вақтларда орфография ҳам киритиляпти, 
аммо у дастурда йўқ. Тил материаллари инлиз тилини ўргатишда муҳим ўрин тутади. Улар ҳамма 
нутқ фаолиятлари учун асосий материал ҳисобланади.
Тил, нутқ воситаларига тилнинг товуш тизими оҳангини, грамматик лексик материалларни 
белгилаб кўрсатиш мумкин. Бу тил материалларини тинглаб тушуниш, гапириш, ўқиш, ёзувнинг 
муҳим қисмидир. 
Тил материалларини ўргатишда мактаб шароитини, материалларни, хусусиятларини, методик 
томонини ҳисобга олиш зарур. 
Ўрта мактабда ўқувчи нутқ фаолиятини эгаллаши, бажарилиши учун инглиз тили 
лексикасини, грамматикасини, инглиз тили фонетикаси тизимини танлаб олиниб ўргатилади. 
Танлашнинг сабаблари қуйидагилар: 
1.
Тил материаллари кўп. Уларни ҳаммасини ўргатиш қийин. Ҳаттоки, махсус чет тили 
институтларида ҳам уларни ўргатиб бўлмайди. 
2.
Ўрта мактабда ўрта умумтаълим берилади. Бунинг учун эса ҳамма тил материали 
керак бўлмайди. 
3.
Вақт кам (Дарс соати кам). 
4.
Методика, илмий нуқтаи назардан кўп тил материалини ўргатиш ўрнига махсус 
мақсад бўйича танланган оз сонли тил материали орқали нутқ фаолиятини ўргатиш 
осон. 
5.
Тил материалини танлашда фаоллаштириладиган нутқ фаолиятининг турли хусусияти 
ҳисобга олиниши мумкин. Ўрта мактабда ўқувчи инглиз тили материалини 
ўрганаётганда уларнинг ўзига хос хусусиятлари. Ўзбек, рус тилларининг 
хусусиятларининг таъсири бўлади. Буларга аҳамият берилиши зарур. Бу таъсир 
ижобий ёки салбий бўлиши мумкин.
С.Ф.Шатилов тиллар таъсирини беш гуруҳга ажратилади. 
1. Фақат инглиз тилининг ўзининг салбий, ижобий таъсири. 
2. Фақат она тилининг салбий ижобий таъсири. 
3. Фақат рус тилининг ижобий, салбий таъсири. 
4. Она тили, рус тилининг ижобий,салбий таъсири. 
5. Она тили, рус, инглиз тилларининг ижобий, салбий таъсири. 
Инглиз тилини ўргатишда талаффузнинг аҳамияти, ўрни, 

---

дастур талаблари. 
Нутқ фаолиятининг тил материалларидан бири фонетикадир. Ўрта мактабда 
фонетика алоҳида ўргатилмайди. Инглизча талаффуз ўрганилади. Инглизча талаффузни 
ўргатиш нутқ фаолиятини ўргатишда муҳим ўрин тутади, у нутқ фаолиятини асосини 
ташкил этади, чунки товушлардан тузилган тил кишилик жамиятининг бирдан – бирдан 
тили бўлиб қолади. 
Талаффуз ёки фонетик материал нутқ фаолиятининг материали бўлиб хизмат 
қилади. 
Талаффуз мазмуни бўйича ўқувчилар: 
1)
nemis тили унли, ундош товушларнинг ва уларни талаффуз қилишни; 
2)
Унлиларнинг узун (чўзиқ) қисқа талаффуз қилишни; 
3)
Инглиз товушларини ўзбек товушлари билан таққослашни; 
4)
Инглиз бўғин тизимининг тузилишини; 
5)
Сўзлардаги урғу, оҳанги; 
6)
Гапларни маънодор гуруҳларга ажратишни; 
7)
Унлиларнинг урғу тушмаганда кучсизланиши;(редукция) ни ўрганадилар. 
Ҳозириги даврда ўрта мактабдан талаффузни ўргатиш асосан нутқ фаолияти турларини 
шакллантирилишига ўстиришга, ривожлантиришга қаратилиши, бўйсундирилиши керак. 
Талаффуз ва ритм-оҳанг, малака-кўникма ва малакаларини ҳосил қилиш нутқнинг 
фонетик томоннинг ўзгартиришнинг асосий мақсадидир.
Nemischa талаффуз қилишни ўргатишда адабий талаффузга асосланади. Бунда икки 
хил услуб: 1) Тўлиқ standart ёки complete; 2) Қисқа услуб: мавжуд. 
Тўлиқ услуб Англиянинг радио, мактаб, дорилфунларида, театр, киноклипларда 
матбуотда қўлланиладиган талаффуздир. 
Nemis тили фонетик тизилишнинг хусусиятлари. 
Инглиз тили фонетик тузилиши билан ўзбек тили фонетик тизимини таққослаганда келиб 
чиқадиган хусусиятларни ҳисобга олишимиз керак. 
Бу хусусиятлар инглизча талаффузни ўргатишда ижобий ва салбий таъсир қилади. 
Ижобий таъсир талаффузини ўргатишга ёрдам беради, у ўқувчи онгли ўзлаштиришнинг 
манбаидир.
Nemis тили фонетик тизимининг ўзига хос хусусиятлари.
1)
Унли ҳарфларнинг тўрт хил товушга эга бўлишлиги, яъни олтита унли ҳарфини 
йигирмата товуш бериши ёки бўлиб ўқилиши талаффуз қилиниши; 
2)
Товушнинг ҳарфдан кўплиги: 26 та ҳарф, 44 та товуш берилади. 
3)
Дифтонг ва трифтонгларнинг мавжудлиги: (-) (-)
4)
Инглиз товушларининг тинглаши ва талаффуз этилиши; 
5)
3 та ҳарфнинг битта товуш бериш sch [J] ch [H] 
6)
Узун ва қисқа товушларининг мавжудлиги e [i;], e [e]. 
Инглиз ва ўзбек тили фонетик тизими таққосланганда хусусиятлар яққол намоён бўлади. Улар 
миқдор, сифат кескинлик жиҳатдан фарқ қилади. 
1)
Миқдор жиҳатдан фарқи: nemis тили унлилари қисқа, чўзиқ талаффуз қилади. Ўзбек 
тилида эса бундай товушлардан йўқ. Чўзиқ унли товуш инглиз тилида маъно ўзгартиради: it – cat. 
2)
Сифат жиҳатдан эса, инглиз тилида унли товушлар монофтон, дифтонг ва 
трифонгларга бўлинади, ўзбек тилида эса бўлинмайди. 
3)
Инглиз тилида товушлар ўзбек тилидаги товушлардан кучли фарқ қилиб талаффуз 
қилинади. 
Nemischa талаффуз материалини танлаш. 
Инглиз тилини ўрта мактабда ўқитиш мақсадига мувофиқ фонетик ёки талаффуз 
материали мазмуни танланади.
У икки принцип асосида: 1) нутқ фаолияти учун зарур бўлган фонетик материални танлаш 
принципи; 2) стилистик принцип бунда тўлиқ услуб учун керак бўлган материални танлаш 
кузатилади. 
Баъзи методлар 5 принципни кўрсатади: 
1 ва 2 чиси, юқоридаги 2 та принципни кўрсатиб, яна шева талаффузини киритмаслик 
принципини; 

---

4) Она тили талаффузини ҳисобга олиш принципини; 
5) Фонетик ҳодисаларни ўрганаётган лексикага мос келиш принципи. 
Танланган фонетик материаллар фонетик минимум дейилади. 
Инглизча талаффузга ўргатишни методик ташкил этиш. 
Ўқитувчи танланган фонетик минимумни ўргатишни методик ташкил қилишда: 1) 
тақсимлайди; 2) методик типология қилади; 3) талаффуз материали билан таништиради; 4) нутқ 
фаолияти турларида ўргатади, мустаҳкамлайди. 
Фонетик минимумни тиқсимлаш босқичлари, синфлар, чораклар, параграфлар, мавзулар, 
машқлар бўйича бўлади. 
Талаффуз минимуми дастурда алоҳида кўрсатилган. 
5-6 синфларда фонемалар ўргатилади. Сўнгра, талаффуз қилиш машқларга ишлаб 
чиқилади. 
Талаффуз материали билан таништириш 3 та метод орқали амалга оширилади. 
1-метод. Товуш талаффузини тинглаб айнан ўзини қайтариш ёки тақлид қилдириши 
методи. 
1) Янги товуш сўзда ёки нутқ намунасида ўқитувчи томонидан талаффуз қилинади. 
2) Ўқитувчи товушни ажратиб олиб, доскада кўрсатилади. 
3) Товуш хор бўлиб такрорланади. 
4) Ўқувчилар, товуш ва товуш бирикмалари бор гапларни талаффуз қилади. 
5) Товуш ва товуш бирикмаларини нутқ фаолиятида қўллайдилар. 
2-метод. Тушунтириш методи. 
Бу метод орқали асосан она тилидаги товушлар билан қисман ўхшаш, умуман йўқ бўлган 
товушларни ўргатишда қўлланилади. Бунда ўқитувчи ўқиб талаффуз қилишдан олдин , уни 
талаффуз қилиш ўрнини хусусиятини тушунтиради. 
3-метод. Анализ ёки таҳлил қилиш методи. 
Бу асосан умуман она тилида йўқ товушларни тушунтиришда ишлатилади [о] – [ ð]. 
Ўрта мактабда инглиз тилини ўргатиш 3 та босқичда олиб борилади. 
Ҳар бир босқичда талаффуз устида ишлашнинг ўзига хос хусусияти бор. 
1-босқичда: 5-6 синфларда талаффузни ўргатишга, талаффуз қилиш кўникмасини 
шакллантиришга асос солинади. 
5-6 синфларда товуш бирикмаларини урғу, оҳангни ўргатилиб бўлинади. Бу босқичда 
талаффуз қилиш кўникмалари фаоллашади. 
Ўрта босқичда 7-8 синфларда талаффуз кўникмалари фаоллаштирилади, бунинг учун 
турли машқлар бажарилади. Юқори босқичда 9-10-11 синфларда бу фаоллашган талаффуз қилиш 
кўникмаларини янада мустаҳкамлаш учун турли фонетик машқлар ўтказилади.
Ҳозирги пайтда учала босқичда ҳам талаффузни мустаҳкамлаш, ўрганилганларни эсга 
тушириш учун дарснинг бошида фонетик машқлар ўтказилади.