Talabalari uchun darslik

2.Madaniy  o ‘simliklarning  xilma-xilligi  va  kelib  chiqishi
B u n d an   ta x m in a n   10  m ing  yil  m u q ad d am   in so n la r  yovvoyi 
o ‘sim liklam i  o ‘z  kulbalari  atrofiga  ekib,  ibtidoiy  dehqonchilik  bilan 
shugkullana  boshlaganlar.  Har yili  b o iiq   urugiarni  yerga  ekish  oqibatida 
uzoq  yillar  m ana  shu  yoidagi  ibtidoiy  dehqonchilik  natijasida  dastlabki
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

mahalliy o‘simlik navlari yaratilgan.  Ming yillar mobaynida yowoyi hayvon 
bolalarini qo‘lga o ‘rgatish,  parvarishlash,  ulaming eng baquw ati,  odamga 
tez 
0
‘rganuvchanlarini  duragaylash,  tanlash  tufayii  dastlabki  mahalliy 
hayvon  zotlari  chiqarilgan.  T abiatda  tarqalgan  250  m ing  yuksak 
o ‘simliklardan  insonlar  faqat  uch  ming  turidan  o ‘z  maqsadlari  uchun 
foydalanib  kelgan  b o ‘lsalarda,  ulardan  150  turini  madaniylashtirganlai. 
Bu jarayon  hozirgi  vaqtda  ham  davom  etmoqda.  Masalan,  qand  lavlagi 
va  kungaboqar o ksimliklari  XIX  asrdan  boslilab  ekila  boshlangani  bunga 
yorqin  dalildir.
XX  asm ing  20-35-yillarida  akademik  N.I.Vavilov  boshliq  olim lar 
Yer  yuzining  Avstraliyadan  boshqa  mamlakatlariga  60  dan  ortiq  ilmiy 
ekspeditsiyalar  tashkil  etib,  u  yerlarda  ekiladigan  m adaniy  o ‘simlik 
namunaiarini to‘play boshladiiar.  M a’lum bo‘lishicha madaniy o ‘simliklar 
q it’alarda bir tekis tarqalmay,  ulaming har birini  kelib chiqish markazlari 
bor.  N.I.Vavilov  aniqlashicha  dunyo  bo ‘yicha  madaniy o ‘simliklarning  7 
ta  kelib  chiqish  markazlari  mavjud.  Bular:  Janubiy  Osiyo  tropik markazi, 
Sharqiy  Osiyo,  Janubiy-G ‘arbiy  Osiyo,  0 ‘rta  Yer  dengizi,  Xabashiston, 
Markaziy  Amerika,  Janubiy  Amerika  madaniy  o ‘simliklarning  kelib 
chiqish markazlaridir. Janubiy Osiyo tropik markazidan sholi, shakarqamish, 
lim on,  apelsin,  bodring,  baqlajon,  qora  m uruch  kabi  50%  ga  yaqin 
madaniy  o‘simliklar  kelib  chiqqan.  Sharqiy  Osiyo  markazida  soya,  tariq, 
arboreum   g‘o ‘zasi,  olxo‘ri,  olcha,  turp  kabi 
20
%  ga  yaqin  madaniy 
o ‘simliklar, Janubiy-G ‘arbiy Osiyo markazidan bug‘doy, javdari,  dukkakli 
o ‘simliklar,  xerbatseum  g‘o ‘zasi,  sholg‘om,  sabzi,  sarimsoq  piyoz,  tok, 
o ‘rik,  nok,  olma  kabi  14%  madaniy  o ‘simliklar kelib  chiqqan.  0 ‘па  Yer 
dengizi markazidan karam,  qand lavlagi, beda,  chechevitsa va yem-xashak 
madaniy  o ‘simliklaming  11%  i  kelib  chiqqan.  Habashiston  markazidan 
qattiq  bug‘doy,  arpa,  kofe  daraxti,  kakao,  jo ‘xori,  banan,  Markaziy 
Amerikadan makkajo‘xori, xirzitum g‘o ‘zasi, kakao, qovoq, tamaki, Janu- 
biy  Amerika  m arkazidan  kartoshka,  ananas,  barbadenze  g‘o ‘zasi  kelib 
chiqqan.
Hozirgi vaqtda akademik N.I.Vavilov boshliq olimlar to ‘plagan m ada- 
niy o ‘simliklar nam unalari  Sankt-Peterburg shahridagi  o ‘simlikshunoslik 
institutida saqlanmoqda.  Ular jam i  300 ming nam unadan iborat.  M azkur 
o ‘simlik  namunalari  sobiq  ittifoqqa  kiruvchi  barcha  respublikalar  dala- 
larida  ekilgan  va  ekilayotgan  navlami  chiqarishda  boshlang‘ich  material 
sifatida  q o ila n ilm o q d a .  R espublikam iz  olim laridan   G .S.Z aytsev,