|
1, 186, 559 serhosil bu g ‘doy navlarini yaratd i. T u rk m a n isto n lik
seleksionerlardan I.K.Maksimenko GMirsutum va G.purpasenc kenja turini
duragaylab havorang, yashil tolali ( 7631 i) g‘o ‘za navini chiqardi.
6
.Geterozis
Odatda o ‘z-o ‘zidan changlanadigan yoki xromosom alar soni o ‘xshash
turlar o ‘zaro chatishtirilganda birinchi avlod duragaylari urug‘chi va changchi
o ‘simliklarga nisbatan kuchli rivojlangan, yashovchan va hosildor boiadilar.
Bu hodisa fanda geterozis yoki «duragay kuchi» deb ataladi. Odatda geterozis
duragaylaming faqat birinchi avlodida kuzatiladi. Geterozis hodisasi olimlar
tomonidan turlicha tushuntiriladi. Olimlar G.SheIl va E.Ist fikricha, urug‘chi
va changchi o ‘simliklami o ‘zaro duragaylashda gomozigota holatdan
geterozigota holatga o ‘tishi geterozisga sababchidir. G.Devenport, A.Brus,
D.Djenik qayd etishicha, geterozis urug‘chidagi zararli retsessiv genlar
ustidan changchi o ‘simliklarning foydali genlar dom inantlik qilishi,
aksincha, changchi o ‘sim liklardagi zararli g enlar ustidan u ru g ‘chi
o ‘simlikning foydali genlari dom inantlik qilishi natijasidir. M asalan, agar
urug‘chi genotipi AabbccDDeeff\ changchi esa даВВсоЛ/ЕЕҒҒ genlardan
iborat bo‘lsa, ulaming gametalari AbcD^Va aBcdEF, birinchi avlod duragay
genotipi AaBbccDdEeFfWrinishda. boiadi.Boshqacha aytganda, urug‘chi
va changchi o ‘simliklarda to ‘rttadan, uchtadan zararli retsessiv genlar
b o isa, ulami duragaylashdan hosil bo‘lgan F, o ‘simliklarda esa bitta zararli
retsessiv gen uchraydi.
Geterozis duragaylaming barcha belgilariga taaluqli b o im ay , ayrim
belgi-xossalarga tegishli bo‘ladi. A G ustafson o ‘simliklardagi geterozisni
tubandagi xillaiga ajratadi:
a. Reproduktiv geterozisda F, duragaylaming urchish organlari yaxshi
www.ziyouz.com kutubxonasi
rivojlanib, u urug‘ va mevalarning hajm va miqdor jihatdan ko‘p bo‘lishiga
olib keladi.
b. Som atik geterozis
0
‘simlikning vegetativ organlarining kuchli
rivojlanishiga sababchi bo‘ladi.
c. Adaptiv geterozis esa duragaylarning hayotchanligini oshiradi.
Tabiiy ravishda duragaylarda geterozis ularni hosil qilish uchun
tanlangan ota-ona organizmlarga ham da sharoitning qulay b o ‘lishiga
bog‘liq.
Geterozis faqat F, da bo‘lib, uni kelgusi avlodlarga berish hali o ‘z
yechimini topgani yo‘q. Geterozis faqat o ‘simliklarni vegetativ, ya’ni
qalamcha, tugunak va piyoz ko‘paytirilgandagina avloddan-avlodga berilishi
m um k in. G e te ro z is faqat o ‘sim lik lard a em as, h ay v o n larn i h am
chatishtirganda namoyon bo‘ladi. Masalan, leggom zotli tovuqlaming
inbred liniyalarini chatishtirishdan olingan Ғ^ duragay tovuqlarda
chatishtirishga qatnashgan tovuqqa nisbatan tana og‘irligi 130 gr, tut
ipak qurti kapalaklarini har-xillarini chatishishidan olingan kapalak
pillalarining ipak berishi 10-15% ortganligi aniqlangan. Geterozisning
sababini biokimyoviy yo‘l bilan tadqiq qilish yo‘li o ‘rganilganda duragay
organizmlarda ba’zi fermentlar faolligi oshganligi m a’lum bo‘ldi.
7. Eksperimental poliploidiya
Agar xromosomalar to ‘plami bir necha karra ortsa bunday o ‘simlik
va hayvonlar poliploidlar deb ataladi. Normal o ‘simliklarda xromosomalar
juft-juft holatda bo‘lgani sababli bunday individlar diploid to‘plamli turlar
deyiladi. M abodo o ‘simliklarda diploid to ‘plamli xrom osom alar ikki
m a ro ta b a k o ‘paysa u larn i te tra p lo id la r, uch m aro ta b a k o ‘paysa
geksaploidli, to ‘rt marotaba ko‘paysa oktaploid turlar deb nomlanadi.
P o lip lo id iy a o ‘sim liklar evolyutsiyasida m uh im rol o ‘ynagan.
Aniqlanishicha gulli
0
‘simliklarning ko‘p avlodi poliploid turlardan iborat.
Poliploid turlar donli, mevali, rezavor mevali, sitrus va texnika, dorivor
o ‘simliklarda ko‘plab uchraydi. Akademik P.M .Jukovskiy ta ’biri bilan
aytganda insoniyat poliploid turlar hisobiga ham oziqlanadi, hamkiyinadi.
F izikaviy o m illard an farqli ravishda kim yoviy o m illar (ip rit,
formaldegid, etilenamin, dietilsulfat, ayniqsa kolxitsin alkoloidi) orqali
sun’iy mutatsiyalar hosil qilingan.
Past harorat ham mutatsiyalami hosil etishi tajribada isbotlangan. Past
harorat ta ’sirida hosil shoxi bor g‘o ‘za navlaridan A.I.Avtonomov hosil
shoxi yo‘q, ko‘saklari asosiy poyada joylashgan 2525 navini yaratdi.
8
. Eksperimental mutagenez
Seleksiyada fizikaviy, kimyoviy omillar ta ’sirida sun’iy m utatsion
o ‘zgamvchanlikni hosil etish va ular asosida yangi navlarni chiqarish
www.ziyouz.com kutubxonasi
Do'stlaringiz bilan baham: |
