Talabalar hayotida stress sabablari oqibatlari va oldini olish yo’llari

1.1. G.Selye – stress ta„limotining asoschisi 

Gans  Selye  1907-1982   shifokor,  dunyoga  tanilgan  biolog,  Monrealdagi 

xirurgiya  va  tajriba  institutida  direktor  bo‟lib  ishlagan.  U  50  yilga  yaqin  vaqt 

---

 

8 

davomida  stress  va  umumiy  moslashish  sindromi  muammolari  ustida  ishlagan. 

Selye Praje universitetidagi tibbiyot fakultetida bilim oladi, so‟ngra  o‟qishini Rim 

va Parijda davom ettiradi. Urush tufayli Yevropadan okean orti Kanadaga ko‟chib 

kelishga majbur bo‟ladi va o‟sha yerda stressni umumiy tushunchasini ifodalagan. 

 

 Selye 

stressni 

mexanizmlarini 

o‟rganganda  gormonlarni  stressli 

reaktsiyalardagi  o‟rni  va  endokrin  bo‟lmagan  kasalliklarda  ishtirok  etishini 

aniqlagan[14;15]. 1926 – yil Selye  meditsina fakultetini II - kursida o‟qib yurgan 

kezlarida organizmni har qanday jiddiy ta‟sirga steriotik  o‟xshash  javob qaytarish 

muammosi  bilan  to‟qnashgan.  Uni  qiziqtirgan  narsa  shu  ediki,  nega  har  –  xil 

kasalliklar  bilan  og‟rigan  bemorlarda  o‟xshash  belgilar  va  simtomlar  uchraydi. 

Yani  ko‟p  qon  yoqotganda,  infeksion  kasalliklarda,  o‟tib  ketgan  rak  kasalligida  – 

holsizlanish, ishtaha yoqolishi, harakat sustligi, apatiya, vazn yoqolishi, ko‟rinishi 

kasalmandlarnikidek  kabi  umumiy  belgilarni  kuzatgan.  Selye  bir  narsani 

tushunmasdi,  hamma  shifokorlar  e‟tiborni  kasaklikdagi  alohida  belgilarni  va 

samarali  terapiyani  izlashgan,  ammo  kasallikdagi  umumiy  o‟xshash  belgilarga 

e‟tibor berishmagan. Buni Selye “kasallik sindromi ” deb nomlagan. Keyinchalik 

bu  konseptsiya  o‟n  yillar  mobaynida  unitildi  va  1936  –  yilda  Selye  yana  kasallik 

sindromi haqida o‟ylashga majbur bo‟ldi. Bu safar Selyeda tajriba o‟tkazish uchun 

labaratoriya sharoiti bor edi va u tajribani kalamushlarda olib bordi [14]. 

Tajribani  olib  borish  jarayonida  Selye  kalamushlar  organizmiga  quyidagi 

o‟zgarishlarni kiritgan: 

1.  Buyrak usti bezlarining faolligini oshirib, kattalashtirgan. 

2.  Limfa tugunlari va vilochkoviy bezini atrofiyalagan. 

3.  Oshqozon – ichaklarda yaralar paydo qilgan. 

Buyrak  usti  bezlari  –  ichki  sekretsiya  bezi  bo‟lib,  har  bir  buyrakni  ustki  qismida 

joylashgan.  Buyrak  usti  bezlari  ikki  qavatdan:  ustki  po‟stloq  va  ichki  miya 

qavatdan  iborat.  Buyrak  usti  bezlarining  ustki  po‟stloq  qavatida  uch  guruh 

kortikosteroid gormonlar ishlab chiqariladi :