Talab tushunchasi va uning miqdoriga ta`sir qiluvchi omillar. Talab qonuni

7-chizma. Muvozanatli narx.

Grafikda narxning 350 swm darajasidagi bozor holati tovarlar ortiqcha ishlab chiqarilishini kwrsatadi va twyingan bozorni ifodalaydi. Aksincha, 150 swm darajasidagi bozor holatida tovar taqchilligi (defitsit) vujudga keladi va taqchil tovar bozorini tavsiflaydi.

Muvozanatli narxni tushunib olish uchun vaqt omili katta ahamiyatga ega bwladi. Shu sababli bozordagi bir zumlik, qisqa davrli va uzoq davrli muvozanatlik holatni farqlash zarur.

Bir zumlik muvozanat uchun taqdim qilinadigan tovarlarning wzgarmas yoki doimiy miqdori xos. Bu ishlab chiqarishning bozor vaziyatiga tez, birdaniga moslasha olmasligi bilan bog`liq.

Qisqa davrli muvozanatlikni, ishlab chiqarish va taklifni vaqtinchalik amal qiluvchi omillardan foydalanish asosida kwpaytirish imkoniyatini taqozo qiladi.

Bunday vaqtinchalik omillarga ish vaqtidan tashqari, dam olish va bayram kunlari ishlash, ish smenasini kwpaytirishlar kiradi.

Uzoq davrli muvozanatlik wzgarishi uzoq muddatli davrdagi omillardan foydalanishni taqozo qiladi. Bunda ishlab chiqarishni qayta qurollantirish, yangilash va qwshimcha quvvatlarni vujudga keltirish bilan bog`liq investitsiyalar haqida gap boradi. Bu davrda yangi korxonalarni qurish hamda mazkur bozorda yangi korxonalarning paydo bwlishi ham mumkin bwladi.

Bozorning yuqorida bayon etilgan modeli statik model` hisoblanadi, chunki u vaqtning qandaydir qat`iy belgilangan davri (masalan, yil, oy va h.k.)ni wz ichiga oladi. Vaqt mobaynidagi uning wzgaruvchilari wrtasidagi aloqalar kwrib chiqilmaydi.

Modelga talab, taklif va narxning vaqt mobaynidagi wzaro bog`liqligining kiritilishi uning dinamik modelini tashkil etadi. Bunda amaldagi bozor narxi muvozanat narxiga muvofiq kelishi ham, kelmasligi ham mumkin. Umuman olganda, dinamik modelda vaqt wtishi bilan talab va taklifning wzaro nisbati saqlanib qolgani holda narxning muvozanatga intilishiga kwra 3 xil holat rwy berishi mumkin:

1) vaqt wtishi bilan muvozanat narxidan chetlanish darajasining kamayib borishi (8-chizma);

2) vaqt wtishi bilan muvozanat narxidan chetlanish darajasining wsib borishi (9-chizma);

3) narxning muvozanat narxi atrofida tebranib, umuman muvozanatga erishmasligi (10-chizma).

Bu holatlarning grafikdagi kwrinishi xuddi wrgimchakning twri shaklidagi chiziqlar hosil qilganligi uchun odatda iqtisodiyot nazariyasida uni «wrgimchak twri shaklidagi model`» deb ataladi.

Birinchi holatni kwrib chiqamiz. 8-chizmadan kwrinib turibdiki, narxning dastlabki R₀ darajasida talab juda past, taklif esa juda yuqori bwladi, ya`ni ishlab chiqaruvchilar mahsulot hajmini Q₀ darajasiga qadar etkazishlari mumkin.

Biroq Q₀ miqdoridagi mahsulot bozorda wz egasini topmaydi, sababi bunday hajmdagi mahsulotni sotib olishni rag`batlantirish uchun narx R<sub>1</sub> darajaga qadar pasayishi lozim. Narxning R<sub>1</sub> darajaga intilishi wz navbatida taklif miqdorining ham Q<sub>1</sub> darajaga qadar qisqarishiga olib keladi. Q<sub>1</sub> miqdordagi mahsulotni sotib olish uchun xaridorlar wrtasidagi raqobat uning narxini R<sub>2</sub> ga qadar wsishiga ta`sir kwrsatadi. Bunday narx darajasida esa ishlab chiqaruvchilar mahsulot hajmini Q₂ga qadar wstirishlari mumkinki, bu wsish narxning R₃ darajasiga tushishini keltirib chiqaradi. Shunday tarzda narx ywnalishining spiralsimon tarzdagi harakati uni pirovardida muvozanat narxi R_E ga olib keladi.

P

S

R ₀ D

P ₂

P _E

P ₃

P ₁

S D

0 Q₁ Q₂ Q₀ Q