Takrizchilar

Safarbarlik rezervlari va zaxiralari
Iqtisodiyotni faoliyat yuritishi uchun kerakli bo’lganma’lum bir safarbarlik zaxiralari va rezsrvl.ri zarur b,ladi. Shnlab..ikarish pezervlari tarkibiga ishlab chiqarish quvvatlari, xom ashe, ishchi kuchi, transport vositayaari zaxiralari kiradi. Tayyor maxsulot doimo zaxira Xishshida saklanadi. Ishlab chiqarish jarayonida yuzaga keluvchi Xshamoa maxsuloti zaxirasidan farkli ularok, kutilmagan vaziyatlar uchun moddiy rezervlar yaratidadi. Ular tabiiy ofatlar, faloqatlar, zilzila tar suv —lari, boshqa favkulodda vaziyatlar xolatida ishlatilinishi uchun rezerv yoki sugurta jamgarmalariga iunalgiriladi. Rezervlar va zaxiralar nafakat shakli - shamoyili va maksadlari, oadki ular yu a^rilgan soxa bilan oradagi masofa, anik bir iste’molchiga ooglik
oulgan xolatlar bilan xam fark qiladi. Zaxiralar va rezervlarning uchta darajasi mavjud. Birinchi daraja - joriy rezervlar (savdodagi tovarlar, sanoat, kurilshp, boshqa soxalardagi aylanma mablaglar). Ikkinchi daraja- ichkarilikdagi rezervlar (ishlab chiqarish quvvatlari rezervlari, davlat omborlari zaxirasi, xom ashyo va materiallarning strategik zaxiralari) Uchinchi daraja xorijiy manbalar (import yetkazib berishlar, igtifokchi davlatlarning yetkazib berishi, tashki kreditlar, xalqaro tashkilotlar rezervlari) xisobiga olinishi mumkin bo’lgantashki rezervlar. Xozirgi zamonda urushni ta’minlashda qurolli kurashni olib borish uchun oldindan tayyorlab kuyilgan, xamda to’plangan zaxiralar favkulodda muxim rolsh! uynaydi. Urush sanoat korxonalarini, energetika, transport kommunikatsiyalarini zarbalarga duchor bulishi va vaggron etilishidan kuriladigan katta ziyon keltiradi. Shunday xolat xam yuz berishi mumkin, u yoki bu davlatning Iqtisodiyoti ishlab chiqarish, tiklash shplarining oshgan mikdorini ta’minlashga zarur bo’lgankulamga yeta olmasligi mumkin. Bunday sharoitda urush vakkida qurolli kuchlar ehtiyojini ta’minlashga Iqtisodiyotni oldindan tayyorlash masalasi birinchi uringa chiqadi. Harbiy va iqtisody vazifalarni muvofiklashtirishda vaqt va tashkillashtirish omili birinchi darajali axamiyat kasb etadi. Shunday kilib, safarbarlik tadbirlariiing xususiyati ularning iqtisodiyotni safarbarlik kayga ko’rish va qurolli kuchlarni safarbar etish urtayeidagi yanada yakinrok va samarali muvofiklikni, yolgon xabarlar tarkatish, safarbarlik tadbirlarshsh o’tkazish maxfshshigish! ta’minlash. Iqtisodiyotni tugri safarbar etshpda lokal urushlarda mana shu'nday tadbirlarni utkachiganing tarixiy tajribasini baxolash katta rol uynaydi.
Lokal urushlarda safarbarlik tadbirlari xam kulami va tabiati, xam utkazilishi usullari va harbiy ehtiyojni ta’minlash manbai turlichadir. Koreya va Vetnam urushlari davrida AKD1da sanoat kisman safarbar etildi. Irok va Yugoslaviyaga karshi urushlarda xal etuvchi rolni uynagan Kushma Shtatlar, resurslar jixatidan ushbu mamlakatlardan ancha ustun turishini gshobatga olgan xolda “namuna” sifatida nazarda t^ilmasligi shubxasgodir. AKD1 lokal urushlarda duch kelgan kiyinchiliklarni dastak kilib olish esa kup xolatlarda harbiy mablaglar mikdorgshing safarbarlik saloxiyatini oshirish bo’yicha ku riladigan choralarga baxona bulgan.
Oxirgi un yilliklardagi lokal urushlardan kelib chikkan ba’zi bir xususiyatlar. ¹
‘'Saxrodagi buron” pom;sh xarbsh! xarakat va Yugoslaviyani xavodan turib bombardimon qilish A1Щ1 va uning sheriklari tomonidan texnika, yokilgi, boshqa material vositalarni, harbiy kismlarni jang maydogshariga yetkazshp va joylashtirish uchun ishlatilgan transport kommunikatsiyalaripish safarbarlarik tadbirlari tizimida katta axamiyatga ega bulgan.
Vaxolanki, lokal urushlarning ishtirokchgshari asosan rivojlangan harbiy -sanoat bazasiga ega bulmagan “chekka” davlatlar ekanini gshobatgaolinsa, harbiy maxsulotni “import safarbarligi” roli anchagina oshio
ketdi. ^
3 Lokal urushlarda katnashadigan davlatlarning xam qurollar va uk-
dorilarni olishning tashki manbalaridan foydalanishda, xam uzining
harbiy sanoatidan tuldirib olish imkoniyatlari kengaiio
Eron va Irok; urtasida uzok yillar davom etgan urush ikdisodi ^ tuligicha urush olib borish manfaatlariga buysindirishshshg amalii hSLck ™so6l.td«. Mazkur urushd. nef™ ekshortshsh olyangai daromadlar tufayli amalg. oshirilg.ya qurollar ya>shorta qurollar byalai
ta’minlanishning asosiy manbai bulib koldi. ,,™_{ittigi xap}
Qurolli kurashdagi vositalarning son jixatidan ustunligi \ar
loim xam lokal urushda galabaga olib kelavermaydi.
SLa Shtatlar Vetnam ustidan juda xam katta ustunlikka ega edi, lekino’zigaxos sharoitlardao’zigaxos vositalar bilan olio organ sharmandali urushda galaba kozona olmadi. Isroil tomonidan ulkantgaoshi va insonlar resurslariga ega bo’lganarab davlatlariga vdshsh uncha uzok davom etmagan kiska urushlarni muvaffakiyatli olib borilgani texnik ustunlik va Amerika yordami orkali ruy bergani bilan ooglikdir.
Xal kiluvchi omil - urush tabiati. vdgisodiy safarbarlikni moxiyati va xususiyatlarini belgilab beruvchi omillar orasida xapoini va xaroii
siyosiy omillar eng muxim rolni uynaydi. ,
Eng avvalo 6v - urushning axshk bir xaraktera uni boshlash uslublar , unda ishlatilinadigan qurollar, qurolli jangning usul va ^vo™ara Yadro vositalari kulleniladigan URU^Sh sharoitida sanoatni to’liq F R R
etish extimol kerak xam bulmas. _y
Sanoatni va boshqa resurslarni safarbar etish, avvalambor, vairon
bo’lganxujalikni tiklashga va axolining tu'rmu'sh tarzini izga tushirish ishlariga madad berishga yunaltiriladi. Nisbatan keng iqtisodi safarbarlik makbul emas va u zarba berishning oddii vositalarid foydalangan xo.lda ugadigan keng kulamli urush sharoitida amal qilishi mumkin. Dastlabki davr old1shdan yaratio kuiilgan qurol-yarog va xar texnika zaxiralari bilan ta’minlangan bulishi mumkin.
' Keyinchalik qurolli kuchlarni joylashgirilishi va ularni urush vaqtida ta’minlash shdisodiyotning eng muxim tarmoklari va soxalarini safarbarlik yulida kayta ko’rishni talab qiladi. Uz vaqtida “impulsli safarbarlik konsepsiyasi qabul kilinganda u s safarbarlikning bir turi sifatida kurilgandi. U ishlao chiqarishni impulsli tezlashtirish, harbiy maxsulotning muxim turlariga xizmat kursatshp va ta’mirlashga modsiy- texnik xizmat kursatish sifatida amalda
^KULLaXisoblarga kura, bunday choralar favkulodda vaziyat e’lon kilmasdan turib mavjud Quvvatlar asosida harbiy ehtiyojlarni usishini ta’minlaida ' Amerikaliklarning rejasiga kura, xarbii maxsulotni ishlao chiqarish sur’atlari 6-12 oy mobaynida ikki va undan kuprok marotaoa
oshishi nazarda tutilgan. Zaruriyat tutilgan xrlatda esa, A1SS prezidentiga ustuvorliklar tizimini joriy etish va moddiy resurslarni taksimlash amaliyetini kengaytirish, harbiy maxsulot zksportini nazorat qilishni kuchaitirish xom ashe va kamyob materiallar zaxiralarini ochish huquqi ^erilgan. AKShda shplab chiqarishni impulsli tezlashtirish manfaatlari iulida maxsus shartnomalarni tuzish tizimi qabul kilingan. Jumladan, taiyerlanishi uchun uzok muddat sarflanadigan uzel va detallarni oldindan sotib olish kullaniladi. Agar ularga ehtiyoj tugalsa, mazkur uzel va detallar qurollar va harbiy texnikani ta’mirlashda ishlatilishi mumkin.
^ Impulsli tezlashtirish harbiy ishlab chщarish safarbarligini ooshlangich bosk;ichiga kuyilishi mumkin yoki tez joylashtiriladigan kuchlarni ta’minlash uchun, xamda ittifokchilarga qurol-yarog yetkazib berish uchun utkaziladi. Masalan, 1990 yilning avgust oyida A1Щ1 mudofaa vazirligi qurolli kuchlarning murakkab tizimlarini”, shu jumladan, artilleriya uk_dorilari, “Patriot” boshqariladigan zenit raketalar raketalarning ba’zi turlarini impulsli jadallashtirish haqidagi uyrukni e’lon kildi. Ikkita korxona faoliyati kunu -tun ish xolatiga utkazildi va oradan 2-3 xafta utganidan sung kushimcha boshqariladigan zenit raketalar Saudiya Arabistoniga yunaltirildi. Xdrbiy nizolar va lokal ^kulamdagi urushlarda (fuqarolik urushlari, partizanlar urushlari xaroii tuntarishlar va etnik, diniy kurinishdagi harbiy karama- karshiliklar) qurol - yarog va uk-dori bilan harbiy lashgan va muntazam oulmagan oulinmalarni ta’minlashningo’zigaxos manbai bulib tashki yegkazio oyerishlar xizmat qiladi. Keyingi gshllardagi qurolli nizolar va kichik lokal^urushlarningo’zigaxos jixatlari shundan iboratki, ularda yengil qurol (ukotar qurollar, kul pulemyotlari va granatomyotlar, kuchma zenit-raketa va tankka karshi majmualar, orkaga tepmaydigan tuplar. minometlar va kichik kalibrli qurollar, piyodalar va tanklarga karshi minalar) keng kullanilmovda. Yengil qurolshshg afzalligi shundaki u nisoatan arzon, urganshpda, shplatshpda va foydalanishda osonligi. Yengil qurolni 50 dan ortikk mamlakat shplab chщaradi, ularni cotvb xajmi esa 5-10 milliard dollarni tashkil etadi, ya’ni odsiy qurollar turlarini sotuvining umumiy xajmini 10-20 foyizini tashkil etadi. '
omil 1^^{aM0Naviy boskich;i} iqtisody safarbarlikka ta’sir kursatuvchi
Kator davlatlar tomonidan eng yuqori harbiy kudratga erishuv. undai xaroii kudrat mavjud ekan, demak, iqtisody safarbarlik harbiy - iqtisodi saloxiyatdai harbiy - iqtisody va harbiy kudratni oshirishda eski ma’noda amalga oshirshp uchun foydalanish maksadga muvofik emas chunki mavjud bo’lganharbiy kudrat to’liq shpga solinishi mumkin emas” chunki ou katta faloqatli okibatlarga olib kelishi mumkin. Shunisi ravshanki, iqtisody safarbarlikning roli oddiy” qurol bilan ta’minlangan xarakatchan kuchlarni usishi xisobiga mavjud harbiy kudratning tuzilmasini uzgarishidan iborat buladi.
Sezilarli darajada harbiy -iqtisody saloxiyatani amalga oshirishda davlatning harbiy -shsgisodiy yuqori tayyorligi. Bu iqtisodet, fan texnikaning umumiy rivojlanshp tarakkiyoti, xamda iqtisodi safarbarlikka oldindan tayyorgarlik ko’rish bilan boglik. Ikgshsodiyeti eng rivojlangan davlatlarda tinchlik davridayok kudratli xarbii iqtisodis mavjud ikkiyoklama texnologiyalarni joriy qilish asosida fuqarolik ishlab ’ chiqarishining yuqori moslanuvchanligi va xarakatchanligiga erishilgan. yirik moddiy zaxiralar yaratilgan, fuqarolik va xarbii ishlab chiqarishni boshqarishning izchilligi va ingegratsiyalashuvi muammolari
ishlab chikilmokda. „
Iqtisody safarbarlikning kup turliligi. Zamonavii sharoitlarda
mumumiy iqtisody safarbarlik bilan bir katorda (ikkinchijaxon urushi tajribasiga kura) lokal urushlar va kuro.lli nizolar oilan ooglik bo’lgankisman safarbarlikning kuplab turlari borgan sari kuprok axamiyatga ega bulmokda. Undan tashkari, kiskaritilayettan raketa- yadro saloxiyatani tiklanishi bilan boglik bo’lganiqtisody safarbarlikning yangi kurinshli
xam yuza kelishi mumkin. „
Iqtisody xavfsizlik muammolarining keskin kuchaiishi
iqtisodiyotshptg sobitligi. Bu, avvalambor, iqtisodiyotga qurolli ta’sir utkazuvchi yemiruvchi kuchlarntag kuchayishi, iqtisodiyotnipg oorgan sari noziklapshsh, atom energetikasini rivoji, uni faoliyat yuritishiga zarar yetkazuvchi texnogen va boshqa xatarlar bilan boglik. Iqtisodi karama- karshiliklar xolatida iqtisodiyotga putur yetkazish imkoniyatlari kengaidi. Shunday kshgib, kayd etish mumkinki, safarbarlik taiyergarligi va iqtisodiyotni safarbar etishning moxiyatini kugadagilar tashkil etadi: bular - me’yorsh! -huquqiy tartibga solish va ilmii - uslu'oii ta’minot, safarbarlik rejalarish! ishlab chiqish va Rossiya Federatsiyasi, Rossiya Federatsiyasi sub’ektlari vka muniщshal tuzilmalar iqtisodyetshi safarbarlik va urush sharoitida shplashga tayyorlash, xamda ularni shpini harbiy davr sharoigiga o’tkazish bo’yicha tadbirlar tashkil etish, Rossiya Federatsiyasining safarbarlik tayyorligi xolatini baxolash, davlat, KCh'ROLLI kuchlar va axoli ehtiyojlarini urush sharoitida qondirish uchun maxsulot ishlab chiqarishga zarur bo’lganjadal quvvatlar va oo’ektlarni yaratish rivojlantirish va saqlash, safarbarlik e’lon kilshgda qurolli kuchlarga takdim etilishi uchun kuzda tutilgan texnikani tayerlash yeki undan ular manfaati yulida foydalanish, safarbarlik va davlat rezervlari tovar- moddiy zaxiralarini, mikdori kaltymaydigan ozik-ovqat tovarlari va nefg maxsulotlari zaxiralarish!, yaratish, tuldirshp, saqlash va yangila turish qurol- yarog va harbiy texnika uchun xujjatlarning sugurta fondini, muxim’ fuqarolik maxsulotini, katta risk ob’ektlarini, axolining xayetini ta’minlash tizimlarini yaratish va saqlash, milliy kadriyat bo’lganinshootlaryu! muxofaza qilish, axolini normalashtirilgan ozik-ovqat va ozik-ovqat maxsulotlari bilan ta’minlashni tayyorlash va tashkil etish, unga tibbiy xizmat kursatish, safarbarlik va urush davrida aloqa tizimlari,
safarbarlikka T.Mpr.p.Z"“ ™,™; mG™ °^ShIr"“”»"^g «U—P«, mexakkshlari G ”™_Ri
==ii®ip= »sr—gpg t /"^r”™'“*"““” Xssr •^shsh“^{5 ,щ}-“
X™™» ^U -“ ™“” *?™»l»rini ragbatlashtfish
,orx„™rG_p“Gi SL ““™“ ”“⁵ “™
bilan ta’minlshщokda: "^U"“"R °U“™ «odiYa-texshka resursa,r„
kayta t.™ ™G?™™₁X^Sh,0™^N,YaG ™—™ ™»_1M„„
bo’yicha); ilmalari ork;ali (kvotalangan maxsulot
maxsul²„»™_r“,™" ^&»R tuzilmalarl - ulgur™ „„„„
yunalishida^{0,>X0NaLaR Y}”^,sia ^'«an- xu*al„k aloyulari
xapSrt^CcoSrX ' ^M5R““^b <—• va