Тагмаъно ва пресуппозиция

2. Аҳмаднинг кичик ўғли келиши керак эди.
3. Аҳмаднинг кичик ўғли келмаган. 
4. Аҳмаднинг катта ўғли келмаслиги керак эди 
Улар П
1
л-лексик восита орқали юзага келган пресуппозиция; П
2
з-
экстралингвистик восита-олдиндан маълум бўлган хабар орқали юзага 
чиққан пресупозиция, П
3
э-экстралингвистик восита нутқий вазият орқали 
англашилган пресуппозиция, П
4
э- экстралингвистик восита – нутқ моменти 
орқали англашилган пресуппозициялар ҳисобланади.
П
1
п
қ А. (Б
1 
+
Б
2 
+ Б
п
)+ Ю
л
. (В
3
+Н
3
1+2) 
П
2 
П
3 
П
4 
Кўринадики, асосий ишора воситалари ( ____) ўзгариши билан 
пресуппозициянинг тури ҳам ўзгаради: 
Ю____. Тагмаънонинг юзага келишига кўпинча сўзловчи ва тингловчи 
ўртасидаги олдиндан маълум бўлган воқеалардан хабардорлик имконияти 
таъсир этади ҳамда доимо асосий восита бўлиб қолаверади. Натижада, 
тагмаънонинг тури ўзгармайди. Чунки тагмаънонинг ҳам, пресуппозиция ҳам 
ўзгаради ѐки аксинча: ТқА. Б
1
+И. 
(Н__________) сўзловчи ва мулоқот иштирокчилардан бири ўртасида 
«олдиндан воқеадан хабардорлик имкониятида» Аҳмаднинг катта ўғлига 
кимнидир унаштириш хабари бўлса, у ҳолда юқоридаги гапдан «Аҳмаднинг 
катта ўғли шу, кўриб олинг, яхшими?» каби тагмаъно англашилади. 
Тагмаънонинг юзага чиқишига «олдиндан воқеалардан хабардорлик» юзага 
чиқишига «олдиндан воқеалардан хабардорлик имконияти» ва кўз қараши, 
оҳанг асос бўлади. Тагмаънонинг юзага чиқишига «олдиндан воқелардан 
хабардорлик имконияти» асосий восита бўляпти. Қолган воситалар 
иккиламчи, яъни бирламчи воситани кузатиб борувчи воситалар 
ҳисобланади. Шунинг учун тагмаънонинг тури ўзгармайди, аммо маъно-
мазмун ўзгаради. Тагмаънонинг ўзгармаслиги эса бирламчи ишора 
воситасининг ўзгармаслиги билан боғлиқдир. 
ТқА_____). Тагмаънонинг юзага чиқиш структурасида мулоқот 
жараѐнидаги иштирокчилар, нутқий вазият ўзгариб туриши мумкин. Чунки, 
Б
1
-«олдиндан воқеалардан хабардорлик имконияти» га эга бўлмай, Б
2
шундай 
имкониятга эга бўлиши мумкин. У ҳолда сўзловчининг кўз қараши, 
нутқоҳанги ҳам Б
2
га қаратилади. 
Тқ А. Б
1
______)Б
1
га эса тагмаъно тушунарсиз бўлиб қолади. 

---

Демак, пресуппозиция ва тагмаъно бир сатҳ доирасида текширилса 
ҳам, улар алоҳида-алоҳида прагматик ҳодисалар ҳисобланади. Уларнинг 
тузилиш узвларида ҳам ишора воситаларида ҳам фарқланиш бор. Бундай 
фарқланиш эса, ҳозирги кундаги тилшунослик ва адабиѐтшуносликнинг шу 
соҳасидаги чалкашликларига чек қўяди.