Тадқиқот объекти ва методлари

Тадқиқот объекти ва методлари. Мазкур ишлар бевосита олиб борилаётган дала тадқиқотлари ҳамда турлар намуналари сақланаётган йирик фондлар TASH, MW, LE, AA, TAJ, FR ҳамда Самарқанд давлат университети гербарийси фондида сақланаётган намуналар таҳлили ва олиб борилган дала тадқиқотлар асосида қилинди.
Турларнинг номлари “Определитель растений Средней Азии” (2015) [2] ва InternationalPlantsNamesIndex ( www.ipni.org ) [3], ThePlantList (www.theplantname.com) [4] бўйича келтирилди. Таксонларнинг муаллифлари “AuthorsofPlantNames” R.K. Brummit, C.E. Powell (1992) [5] қўлланмаси асосида, турларининг координата нуқталарини аниқлашда GoogleEarth дастури, тарқалишини акс эттирувчи ГАТ хариталар ArcMap 10 дастури ёрдамида амалга оширилди.
Мазкур тадқиқотлар учун объект бўлган турларнинг табиий захираларини хатловдан ўтказиш, ценопопуляцияларининг замонавий ҳолатини баҳолаш ҳамда келгусида барқарорлигини таъминлаш мақсадида генофондини сақлаб қолиш учун тавсиялар ишлаб чиқиш, турларнинг тарқалиши ва виталитет ҳолатини акс эттирувчи хариталарини тузиш, муҳофазага муҳтож турларини табиий популяцияларини асраб қолиш учун чора тадбирларни ишлаб чиқиш мақсадида “Фарғона водийси шимолий адирларининг флораси” мавзусида тадқиқот иши амалга оширилмоқда. Фарғона водийсида олиб борилган дала тадқиқотлар, йирик фондларда сақланаётган намуналарни ўрганиш ва мавжуд адабиётларда келтирилган маълумотларни танқидий таҳлил қилиш натижасидаAnabasis (Schrenk) Benthтуркумнинг Фарғона водийси шимолий адирларида ҳозирги кунга қадар 4 тури учраши маълум бўлди.
Бутун дунёда, сўнги 10 йил оралиғида туркум турлари устида олиб борилган изланишлар орасида фан учун янги турлар, турларнинг кимёвий таркиби, морфологияси, онтогенизини ўрганишга бағишланган тадқиқотлар нисбатан кўпроқ эканлигини кўришимиз мумкин. Лекин турларнинг географияси, табиий захиралари, ценопопуляцияларининг замонавий ҳолатини ўрганишга бағишланган тадқиқотлар бир мунча камроқ.
Фарғона водийси шимолий адирларининг флорасидаги Anabasis (Schrenk) Benth туркум турларининг қисқача замонавий конспекти ва расми ҳамда тарқалиш харитаси 1 ва 2 расмларда келтирилган.
Anabasis aphylla L., Sp. Pl.: 223 (1753).
=Anabasis tatarica Pall., Ill. Pl.: 13 (1803)
Умумий тарқалиши. Жанубий-Шарқий Европа, Кавказ, Ўрта Осиё, Эрон, Ғарбий Хитой.
Фарғона водийси шимолий қисми бўйича тарқалиши. Наманган шаҳар, Тўрақорғон ва Чуст адирлари.
Anabasis eriopoda (Schrenk) Benth. In Benth. Et Hook., Bot. Tidsskr. 32: 199 (1912).
=Brachylepis eriopoda Schrenk., Bull. Cl. Phys.-Math. Acad. Imp. Sci. Saint-Pétersbourg 1: 360 (1843)
Умумий тарқалиши. Ўрта Осиё, Ғарбий Хитой.
Фарғона водийси шимолий қисми бўйича тарқалиши. Поп тумани адирлари.
Anabasis ferganica Drobow. Trudy Bot. Muz. Imp. Akad. Nauk 16: 143 (1916).
=Brachylepis ferganica (Drobow) Ulbr., H.G.A.Engler, Nat. Pflanzenfam. ed. 2, 16c: 577 (1934). 442

Умумий тарқалиши. Фарғона водийси.

Фарғона водийси шимолий қисми бўйича тарқалиши. Косонсой тумани, "Самарқанд" давлат фермер хўжалигиадирлари.
Ноёблик даражаси. Фарғона водийси эндеми.
Anabasis turkestanica Korovin ex Iljin., V.L.Komarov (ed.), Fl. URSS 6: 878 (1936).
=Anabasis gontscharowii Iljin.,Sect. Tadshik. Acad. Sci. URSS 1938: 5 (1938)
Умумий тарқалиши. Ўрта Осиё, Шимолий Авғонистон.
Фарғона водийси шимолий қисми бўйича тарқалиши. Наманган шаҳар, Тўрақорғон, Косонсой (Кокумбой Тергачи оралиғи) ва Чуст (Машат) адирлари.
1-расм.Anabasis aphylla (A); Anabasis eriopoda (Б); Anabasis ferganica (C); Anabasis turkestanica(Д).
2-расм.Фарғона водийси шимолий адирларининг флорасидаги Anabasis (Schrenk) Benth туркум турларинингтарқалишиниаксэттирувчихарита.
Туркум турларининг Ўзбекистоннинг ботаник-географик районлари бўйича тақсимланишини амалга ошириш натижасида, ушбу турлар Ғарбий Тиёншоннинг Қурама ва Жанубий Чотқол тизмаларида ҳам ўсиши аниқланилди. Бу эса Ғарбий Тиёншон округининг Чоркесар ва Жанубий Чотқол ботаник-географик районига тўғри келади [6]. Мазкур топилма турларнинг ареал борасида илмий янгилик сифатида баҳоланади.
Хулоса қилинганда, ҳозирги кунда биологик хилма хилликни сақлаш, айрим доривор турларни табиий захиралари аниқлаш ва ундан барқарор фойдаланишни йўлга қўйиш, тарқалиши акс эттирувчи харталари яратиш сингари ишларни амалга ошириш илмий аҳамият касб этади. Турларнинг Фарғона водийси шимолий адирлари флорасида тарқалганни аниқлаш келгусида олиб борилиши режалаштирилган тадқиқотлар ва Ўзбекистон флорасининг келгусидаги янги нашри учун хизмат қилади.
Фойдаланилган адабиётлар:
1. Floruz.uz [Электронный ресурс]. – www.floruz.uz
2. Ф.О. Хасанов “Определитель растений Средней Азии” (2015)
3. International Plant Names Index [Электронныйресурс]. – URL: www.ipni.org
4. The Plant List [Электронный ресурс]. – URL: www.theplantlist.org
5. R.K. Brummit, C.E. Powell “Authors of Plant Names” (1992).
6. Тожибаев К.Ш., Бешко Н.Ю., Попов В.А. Ботанико-географическое районирование Узбекистана. Ботантческий журнал Т. 101. 2016.