Tadbirkorlik va ishga joylashtirish texnologiyasi asoslari

9.3.Kasbiy faoliyatdagi asosiy tusunchalar.
Reja:

1.Kasb tanlash.

2.Kasbga yo’naltirish tartibi.

Kasb tanlashga yullash butun pedogoglar kollektivi tomonidan xal etiladigan umummaktab vazifasi xisoblanadi. SHu bilan birga, bu ishda mexnat tahlimi aloxida urinni egallashini esdan chikarmaslikkerak. Bunga sabab shuki, mexnat tahlimining mazmuniga kator kasblar bilan uzviy ravishda tanishtirish kirishtirib yuboriladi va bu tanishtirish fakat nazariy jixatdangina emas, amaliy jixatdan xam olib boriladi. Mahlumki, kasb tugrisida tasavvur ana shunday tarzda berilgandagina u xakda tulik tasavvurga ega bulish mumkin buladi.
Kasb tanlashga yullash ishi butun mexnat tahlimi davomida olib boriladigan, lekin uning vazifalari uzining turli boskichlarida uzgarib turadi.
V-VII sinflarda asosan kasb xakida mahlumot beriladi. Ukuvchilar kanday ommaviy ishchi kasblar borligi bilan tanishadilar. Bu kasblarning elementlari ukuvchilarning ustaxonadagi faoliyati mazmunini tashkil etadi. Bu xol ukitishning shu davrida ukuvchilarni umumtexnikik tayyorlash vazifasiga tula mos keladi.
VI-sinfda va ayniksa, VII sinfda kasb tugrisida mahlumot berish bilan bir katorda kasbiy tarbiyalash ishlari xam olib boriladi. Bunga sabab shuki, VII sinfni bitirish arafasida ukuvchilar bulgusi mexnat tayyorgarlikning profili (yunalishi)ni tanlab olishlari zarur. Xar bir profil kuplab ommaviy ishchi kasblarni uz ichiga oladi. Bular ustaxonadagi mashgulotlarning mazmuni bilan izchil alokada bulgan kasblar bulishi (masalan, metallga ishlov berishga va yogochga ishlov berishga oid kasblar) yoki ular bilan xech kanday alokador bulmagan kasblar (chunonchi, suvokchilik, buyokchilik va shu kabi kurilish kasblari) bulishi mumkin.
Mexnat tayyorgarligining profilini tanlashda kupincha munozarali vaziyatlar vujudga kelib,bu munozarada ukuvchilarning ota-onalari xam ishtirok etishlari mumkin. Mexnat tayyorgarligining ayrim profillari guyo ehtiborsizdk tuyulib, xech kim bu kasbni tanlashni xoxlamaydi. Boshka profillarga esa, aksincha, keragidan kuprok ukuvchilar kizikib kolishadi.
Afsuski, maktablarning ish tajribasida shunday manzarani kuzatish mumkin; ukituvchilar bu masalani ukuvchilarning uzlashtirishlariga karab xal etishga urinishadi, yahni ahlochi ukuvchilarga tanlash xukuki beriladi yomon uzlashtiruvchilar esa kolgan kasb turlaridan birortasini tanlashga majbur bulishadi.
Masalani bu tarzda xal etishxar jixatdan notugridir. Xayot yulini zurma-zuraki tanlaganlaridan xech kanday yaxshilikkutib bulmaydi. SHubxasiz, ahlochi ukuvchilar ragbatlantirilaishga loyiklar, birok bu narsa boshkalarni kasb tanlash erkinligidan maxrum kilmasligi kerak.
SHunday xam buladiki, mexnat tayyorgarligining profilini tugri tanlagan ukuvchi keyinchalik uziga shu profil doirasidagi kasbni tanlaydi.
SHundan kelib chikib, mexnat tayyorgarligining profilini tanlash ixtiyoriy bulishiga xarakat kilish lozim.
Bunga kanday erishish mumkin? Bu savolga javob berish uchun avvalo kasb tanlash erkinligini kanday tushunish lozimligini aniklab olish zarur.
Bizning jamiyatimizda xoxlagan kasbni tanlash yulida siyosiy, ijtimoiy milliy va boshka xil govlar yuk.
Ammo bu xukukdan uz urnida foydalana bilish va bunga urgatish darkor. Gap shundaki, u yoki bu kasbga bulgan talab uning ehtiboriga karab emas, balki xalk xujaligining strukturasiga karab aniklanadi. SHuning uchun, xoxishimizdan kathiy nazar, obhektiv tarzda kechuvchi ilmiy-texnik tarakkiyot bu planga uz shartlarini kiritadi. Va biz yoshlarni xalk xujaligiga kerakli kasblarda ishlashga tayyorlashimiz kerak. Ravshanki, bu uta muxim vazifaning bajarilishini tahminlash kasb tanlash erkinligi grajdanlik burchni tushunish bilan, mamlakatimizda barcha kasblar xam kerakli va faxri ekanligini anglash bilan uygunlashib ketishi lozim.
Kasb tanlash xakidagi masalani fakat uzining manfaatlari nuktai nazaridan xal etmasligi kerak. Agar u siyosiy jixatdan yetuk bulsa, bunday kilmaydi xam. Usmirlar tugrisida gap ketganda, ular shaxs sifatida endigina shakllanib kelayotganliklarini ehtiborga olish zarur.
SHu munosabat bilan mexnat tahlimiga aloxida umid bilan karaladi. Tekshirishlar ukuvchilarning mahlum kismi ishchi bulib ishlashni xoxlamasliklarini kursatadi. Buning sababi shundaki ukuvchilar ishchi kasblarning mazmuni tugrisida tugri tasvirga ega emaslar, jamiyatimizda ishchilar kanday ehzozlanishi yaxshi bilmaydilar. Ukuvchilar bilan aynan mana shu yunalishda ish olib borish kerak, zero davlatimiz mafaatlari urta maktabni bitirganlarning kupchiligini moddiy ishlab chikarish va axoliga xizmat kursatich soxalariga jalb kilinishi takozo etadi
Mazkur xolda masala teng kimmatli ommaviy ishchi kasblariga talukli ekanligi ishni osonlashtiradi. Teng kimmatli kasblar deganda insonga xar tomonlama kamol topishi, moddiy faollik, jamiyatda uz mavkega ega bulishga imkoniyatlar yaratishi jixatidan teng bulgan kasblar tushuniladi. SHu boisdan, agar ommaviy ishchi kasblari ichida yarimlari ehtiborsizdek tuyulsa, bu oddiy chalkashish bulib, mexnat ukituvchisi xatolikni bartaraf etishi kerak. Buning uchun esa ommaviy ishchi kasblarida umumiy tomonlar kup ekanligini tahkidlash kerak.
Amalda uchraydigan barcha kasblar bilan ukuvchilarni tanishtirib chikishning imkoni yuk, albatta. Lekin kupgina kasblar inson oldiga kator umumiy talablarni kuyadi. Usmirlarni ana shu talablar bilan tanishtirib ularning kasblar xakidagi tasavvurini kengaytirish kerak. Masalan, keyingi paytda jismoniy mexnatning mahnaviy saviyasi ortayotganligi kuzatimokda. Akliy mexnat faoliyatiga kuyiladigan talablar toboro ortib bormokda. Mexnat kollektivida uzini tutishiga nisbatan xam yukori talablar kuyilmokda. SHuni xisobga olib, kasb tanlashga yullash ishini shunday tashkil kilish mumkinki, ukuvchilar fakat konkret kasblar tugrisida tasavvur olibgina kolmasdan, mexnat faoliyatiga nisbatan kuyiladigan umumiy talab tugrisida xam tasavvurga ega bulayotganliklarini anglaydigan bulishsin.
Kasb tanlash juda muxim masala bulib, kupgina ukuvchilar uni mustakil xal kila olmaydilar. Bu masalada ularga maktab yordam berishi kerak. Kupincha sinf raxbari xar bir ukuvchiga kartochka tutib, ukuvchining, u yoki bu ukuv predmetiga munosabati, kasbga bulgan kizikishi, ukishdagi muvaffakiyatlari, shaxsiy fazilatlari xakida ukituvchilar aytgan mahlumotlarni shu kartochkaga yozib boradi. Bu esa ukuvchining nimaga kizikishini aniklashga imkon beradi. Agar ukuvchining kizikishlari barkaror bulsa, sinf raxbari ukuvchida u tanlamokchi bulgan kasb uchun zarur alomatlar bor yukligini aniklashga kirishadi. Ukuvchining sogligi u tanlagan kasb talablariga tugri kelmaydigan xollar xam uchraydi. Bu masalani vrach xal kiladi. SHundan sung ukituvchilar ukuvchining ota-onasi bilan suxbatlashib, bolani boshka kasbga kiziktirishga xarakat kiladilar. Lekin bu ishni xushmomilalik, extiyotlik bilan bajarish lozim, aks xolda usmirning kungli chukishi, uzini tulakonli odam emasdek xsi etishi mumkin.
Ukuvchilar uzlariga kasb tanlayotganlarida ukituvchilar uz tahsirini utkazishga xaddan tashkari intilmasliklari kerak. Bu urinda juda extiyot bulish va ukuvchilar ushbu kasbga chindan xam kizikadilarmi yoki bu kizikish tasodifiy kizikishmi, aniklab olish lozim.
Kasb tanlashga yullash ishini olib borishda maktabning real ish sharoitlarini xisobga olish darkor. Mamlakatimiz turli rayonlarining ishlab chikarish bazasi bir xilda emas. Masalan, agar gap Kora dengizga, yahni kurort zonaga yakin joylashgan shaxar xakida boradigan bulsa, ukuvchilarning kupchilikkismi kelgusida axoliga xizmat kursatish soxasida ishlash kerakligini ehtiborga olishga tugri keladi. Rayon ekonomikasi mexnat bilan tahminlash imkoniyatlarini kup jixatdan belgilab beradi. Birok insonning individual xususiyatlari xam, odatda, kator kasb talablariga javob beradi, ukuvchilarning kizikishlarini esa shakillantirish mumkin. SHunday kilib, kasb tanlashga yullash ishini davlatning u yoki bu kasbga bulgan extiyojlarini xisobga olgan xolda va ukuvchilarning kizikishlari xamda ishtiyoklarini ehtiborga olgan xolda olib borish mumkin.
Kasb tanlashga yullash ishida VIII-IX sinflarida aloxida urinni egallaydi. Bunda bir tamondan kasb tanlashga yullash ishi bevosita mexnat darslarida davom etib, ukuvchilar uzlari tanlagan mexnat tayyorgarligi prfili tarkibiga kiruvchi kasblar tugrisida tasavvur olishadi, yahni kasbga intilish guyo «torayib boradi». Boshka tamondan esa «Ishlab chikarish asoslari», «Kasb tanlash» maxsus predmetlarni urganish jarayonida ukuvchilani xalk xujaligining asosiy kasblari va ixtisosliklari bilan tanishtirish yuzasidan sistemaga solingan kasb tanlashga yullash ishi boshlanadi. Mazkur predmetda mexnat darslarida, fan asoslari urganiladigan darslarda ukuvchilar kasblar tugrisida olgan bilimlari umumlashtiriladi.
SHunday kilib, VIII-IX sinflarda mahlum darajada karama-karshi vazifa kuyiladi. Ukuvchi kengaytirilgan mexnat tahlimini utib kator uxshash kasblar elementlarini (masalan, metalga ishlov berish uchun slesorlik, tokorlik, frezerlik ishi) uzlashtirib oladi. Buning natijasida u boshlangich kasb tayyorgarligini oladi va uni yukori sinflarda davom ettirishi zarurdek tuyuladi. Ayni paytda ukuvchi oldida kasblar dunyosi birinchi marotaba sistemaga solingan xolda tulik ochib beriladi, guyo ulardan xoxlaganingni tanlab ol, deyilgandek buladi. Kasb tanlash erkinligi ana shu kurinishdagi ziddiyatda namoyon buladi. X sinfda biror kasbni tanlash xakida uzil kesil karorga kelish mumkin. Lekin bu bilan kasb tanlashga yunalish tugaydi yoki bushashtirib yuboriladi, deyish xatto buladi. Aksincha, bu ishda endi yanada tahsirchan bulishi lozim, ammo uning maksadi uzgaradi, endi birinchi planni tanlagan kasbga muxabbat uygotish egallaydi. Kasb tanlashga yullash ishining butun mazmuni, formalari va metodlari ana shu maksadga karatiladi.
Yukorida aytilganlardan, mexnat ta’limi jarayonida kasb tanlashga ishi bir necha boskichdan utib, bu boskichlarning xar birida uz vazifalari xal etiladi, degan xulosa chikarish mumkin. Bunda kasb tanlashga yullash ishi, boshka xar kanday ukuv-tarbiya ishi kabi, ikki yoklama jarayondan iborat bulib, bu jarayonda ukituvchiga xam, ukuvchiga xam teng darajada rolg’ ajratiladi. SHuning uchun kasb tanlash ishiga nisbatan kuyiladigan eng muxim talab-ukuvchilarning yuksak darajada aktiv bulishi lozimligidirki, bu aktivlikkasbiy tarbiya kasb tanlash negizlarini shakllantirish xisobiga tahminlanadi. Mexnat ukituvchilari profdiagnostika xamda profkonsulg’tatsiyaga tatsyorgarlikkurgan bulsalar va bu ishni uz vaktida utkazsalar, ukuvchilarning aktivligi ortadi.

Kasbga yunaltirish ishiga raxbarlik kilish va uni rejalashtirish.

Maktab kasbga yunaltirish kabinetiga umumiy raxbarlikni maktab direktori va mahnaviyat buyicha direktor urinbosari olib boradi.
Kasbga yunaltirish ishlarini rejalashtirish va olib borish uchun maktab direktori ukuvchilar orasida shu soxa buyicha malakali mutaxasislarni kasbga yunaltirish ukuv metodik kabineti mudirini tayinlaydi.
Kabinet mudiri muntazam uz malakalarini oshirish, kasbga yunaltirish buyicha ilgor tajribalarini doimo urganib borishi va tuman psixologik-pedogogik tashxis markazi bilan doimiy alokada bulmogi kerak.
Kabinet mudiri kuydagilarni bilishi kerak:
maktabda ukuv tarbiya ishlarini tashkil kilish tizimini;

Uzbekistonda umumiy urta va urta maxsus, kasb-xunar tahlimi asoslarini;

Mexnat konunchiligini;

Mexnat tahlimi va kasbga yunaltirish buyicha nashr etilgan metodik adabiyotlar, normativ xujjatlarni.

Kabinet mudiri uz faoliyati davomida ukuvchilar, sinf raxbarlari, ota-onalar, akademik litseylar, kasb-xunar kollejlari va boshka korxonalar xodimlaridan iborat faollarga tayanadi. U kasbga yunaltirish ishini rejalashtiradi (ilova 1), tashkil etadi va bajarilishiga javob beradi. U yigilishlarni, mexnat faxriylari va boshkalar bilan uchrashuvlarni tashkil kiladi va utkazadi. Kasbga yunaltirish buyicha fakulg’tativ mashgulotlar utkazadi, metodik tavsiyalar ishlab chikish va uni kullashda katnashadi.
Ukuvchilarni kasbga kizikish, moyilliklarini urganish maksadida vakti-vakti bilan anketa-surovnoma tarkatadi, yigib taxlil kiladi, xulosalar chikaradi va tuman tashxis markazi bilan xamkorlikda maktabda kelgusida kasbga yunaltirish buyicha kilinadigan ishlar rejasiga tuzatishlar kiritadi. Ukuvchilar bilan kasbga yunaltirish axborot-mahlumot konsulg’tatsiyasini utkazib beradi.