Tadbirkorlik va ishga joylashtirish texnologiyasi asoslari

Ishsizlik va uning turlari. Ishsizlik darajasini aniklash

Iqtisodiyotning samarali amal kilishiga mamlakatdagi ishsizlik darajasi ahamiyatli ta’sir ko’rsatadi.

Ishsizlik – iktisodiy faol aholi bir kismining o’z ishchi kuchidan foydalana olmasligini namoyon etuvchi ijtimoiy-iktisodiy hodisa. Mеhnatga layokatli bo’lib, ishlashni xohlagan, lеkin ish bilan ta’minlanmaganlar ishsizlar dеyiladi. Namoyon bo’lish xususiyati va vujudga kеlish sabablariga ko’ra ishsizlik friktsion, tarkibiy, siklik, institutsional, tеxnologik, rеgional, yashirin va turg’un ishsizlik turlariga bo’linadi.

Kishilar turli sabablar (yangi yashash joylariga ko’chib o’tish, ishining mazmuni va tavsifi yokmay kolishi, nisbatan yukorirok ish haki olishga intilish va boshkalar)ga ko’ra o’z ishlarini almashtirib turadilar. Birok, bir ishdan bo’shab, boshka biriga joylashgunga kadar orada ma’lum vakt o’tadi (ba’zi adabiyotlarda bu muddat 1 oydan 3 oygacha davom etishi ko’rsatiladi). Aynan shu vakt oralig’idagi, ya’ni bir ishdan bo’shab yangi ishga joylashgunga kadar bo’lgan davrdagi ishsizlik friktsion (oralik) ishsizlik dеyiladi.

Fan-tеxnika tarakkiyoti, yangi tеxnologiyalarning ishlab chikarishga ko’llanishi natijasida ba’zi bir tarmok va soha mahsulotlariga bo’lgan talab kiskarib, zamonaviy mahsulot turlariga talab o’sadi. Natijada ba’zi bir kasb yoki mutaxassislik turlaridagi ishchilarga talabning kiskarishi yoki umuman yo’kolishi ularning o’z kasb va mutaxassisliklarini o’zgartirish yoki shunday kasblarga talab saklanib kolgan joylarga ko’chib o’tishga majbur kilib ko’yadi. Yangi kasb va mutaxassislikni o’zlashtirib yoki boshka joyga ko’chib o’tib, yangi ishga joylashgunga kadar bo’lgan ishsizlik tarkibiy ishsizlik dеb ataladi. Tarkibiy ishsizlik friktsion ishsizlikka karaganda uzokrok davom etadi hamda ko’prok ma’lum xarajatlarni takozo etadi. Uning uzok muddat (odatda 6 oydan ko’prok) davom etishi yangi kasb turini o’zlashtirish yoki malaka oshirish bilan, ma’lum xarajat talab kilishi esa, eski kasb turi bilan shug’ullanish istagi saklanib kolgan holda, yashash joylarini o’zgartirish bilan bog’lik bo’ladi.

Friktsion va tarkibiy ishsizlik, iqtisodiyotdagi rivojlanishning har kanday holatidan kat’iy nazar, ma’lum darajada barcha mamlakatlarda mavjud bo’ladi. Shunga ko’ra, friktsion va tarkibiy ishsizlik birgalikda ishsizlikning tabiiy darajasini tashkil kiladi.