Tadbirkorlik

Xususiy korxona - mulkdor 
- yagona jismoniy shaxs tomonidan tuziladi­
gan va boshqariladigan korxona.
Xususiy tadbirkorlik 
- xususiy mulkka asoslangan tadbirkorlik faoliyati.
Yalpi ichki mahsulot 
- kimga tegishli bo‘lishidan qat’i nazar, mamlakat 
hududida joylashgan ishlab chiqarish omillari yordamida yaratilgan jami mah­
sulot.
55

---

IV B O B . T A D B IR K O R L IK N IN G G ‘OYAVIY-
F A L SA F IY A S O SL A R I
4 .1 . TADBIRKORLIK G‘OYASI, UNI SHAKLLANTIRISH VA
AMALGA OSHIRISH
Tadbirkorlik bilan shug‘ullanmoqchi bo‘lgan kishi qanday dir 
g ‘oyani o‘ylab, uni amalga oshirish yo ‘llarini izlaydi. Demak, har qan­
day tadbirkorlik faoliyati g ‘oyadan boshlanadi. G ‘oyaning mohiyatiga 
kelganda u bilim shakllaridan biri hisoblanadi. Lekin g‘oya bilimning 
shunday shakliki, unda bilimning ikki darajasi o‘zaro bog‘liq holda 
mujassamlashgandir. Ulardan birinchisi bo‘lajak biror hodisa, voqea, 
obyektning tasavvur qilinadigan tasviri, timsoli bo‘lsa, ikkinchisi uni 
ro ‘yobga chiqarish rejasi hisoblanadi. G ‘oyada nazariy bilim o ‘z ri- 
vojining yuqori cho‘qqisiga yetib, o‘zini o‘zi inkor qilish va moddiy 
narsa ko‘rinishida gavdalanish bo‘sag‘asida turadi. Boshqacha aytgan- 
da, g ‘oya sof bilimning tugashi va amaliy hodisa, voqea, jarayonning 
boshlanishi hisoblanadi. G ‘oyada obyektivlik subyektning maqsadi, 
intilishi, ichki ehtiyojiga, ya’ni ideal m o‘ljaliga aylanadi. G ‘oya ideal 
m o‘ljal (oliy maqsad) sifatida quyidagilarni o‘z ichiga oladi:
1) muayyan bilim yutuqlarining mujassamlashgan ifodasi;
2) ularni moddiylashtirish yo'llari, vositalari, usullari to‘g ‘risidagi 
bilim;
3) unda mujassamlashgan bilimlarni ro ‘yobga chiqarishga intilish;
4) mazkur bilimlarni ro ‘yobga chiqarish rejasi.
G ‘oyaning umumiy mohiyatidan kelib chiqqan holda tadbirkorlik 
g ‘oyasini ko‘rib chiqamiz. Tadbirkorlik g ‘oyasi - bu tadbirkor tomoni­
dan tashkil etilishi va amalga oshirilishi ehtimol qilingan ish, faoliyat 
to ‘g ‘risidagi umumiy tasavvurdir. Tasavvur esa kishining qandaydir 
tadbirkorlik faoliyati to‘g ‘risida bilgan, eshitgan, ko‘rgan va uning 
xotirasida qolgan belgilari bo‘yicha qayta tiklanadigan umumiy tas­
viri (sxemasi)dir. G ‘oyalar ijtimoiy-iqtisodiy taraqqiyotga katta ta’sir 
ko‘rsatadi. Ammo bunday ta’sir o ‘z-o‘zidan emas, balki odamlar faoli-
56

---

yati orqali amalga oshadi. G ‘oyani amalga oshirish uchun uni tasav- 
vurdan (umumiy sxemadan) aniq tushunchalarga, ularni esa real amali- 
yotga aylantirish kerak bo‘ladi. Shu boisdan g ‘oya aniq shakllantirilib, 
puxta ishlab chiqilishi zarur. Bunday jarayon natijasida g ‘oyaning 
amaliy yo‘nalishlari shakllantiriladi. G ‘oyaning amaliy yo‘nalishi - bu 
tadbirkorlik g‘oyasining ishlab chiqilgan va tadbirkor uchun muhim 
tushunchalar (tadbirkorning maqsadi va imkoniyatlari hamda bozor 
talablariga mosligi, foydaliligi, istiqbolligi, raqobatbardoshligi va ho- 
kazolar)da ifodalangan variantidir. Bir g ‘oya bir necha yo‘nalishda 
ro‘yobga chiqarilishi mumkin. Masalan, tadbirkorda mayiz eksport qi­
lish g ‘oyasi paydo bo‘ladi. Bu g‘oyani ishlab chiqish natijasida uning 
quyidagi amaliy yo‘nalishlari aniqlanadi:
1) bir gektar bog‘ni ijaraga olib, 25 t uzum yetishtirish, undan 6 t 
mayiz tayyorlab, 5 t mayizni eksport qilish va 1 mln. so‘m foyda olish;
2) 25 t uzum sotib olib, undan 6 t mayiz tayyorlash va 5 t mayizni 
eksport qilib, 600 ming so‘m foyda olish;
3) 6 t mayiz sotib olib, 5 t mayizni eksport qilish va 300 ming so‘m 
foyda olish.
Tadbirkor g‘oyaning amaliy yo‘nalishlarini aniqlab olganidan 
so‘ng, ularni o‘z imkoniyatlari nuqtayi nazaridan baholab, eng maqbul 
yo‘nalishini tanlab amalga oshirishi mumkin.
Shuni ta'kidlash lozimki, hamma paydo bo‘ladigan g ‘oyalar ham 
amalga oshavermaydi. G ‘oyaning ro‘yobga chiqishi uchun u real, dol- 
zarb, istiqbolli, tijoratli bo‘lishi kerak. Tadbirkorlik g ‘oyasini shakllan­
tirish va amalga oshirish bosqichlari umumiy ko‘rinishda 4 .1-chizmada 
keltirilgan.
G ‘oyalarning manbalari ko‘p bo‘lib, asosiylari iste’molchilar, bozor, 
oila, qarindoshlar, o ‘rtoqlar, tadbirkorlik uyushmalari, davlat organlari, 
yaratilayotgan yangiliklar, reklama va boshqalar hisoblanadi. Masalan, 
qo‘shnilar, hamqishloqlardan “qurilish materiallari shu qishloqqa yet­
kazib berilsa, yaxshi bo‘lardi”, degan istaklarini eshitib, tadbirkorda 
shu ish bilan shug‘ullanish g‘oyasi paydo b o iadi; tadbirkor bozordagi 
vaziyatni kuzatib, qanday tovar ishlab chiqarish yoki qanday xizmat 
ko‘rsatish to‘g‘risida aniq bir g ‘oyaga ega bo‘ladi; biror yangilik yara- 
tilganligi to‘g‘risida reklamadan bilib olgan tadbirkorda uni joriy etib, 
yangi mahsulot ishlab chiqarish g‘oyasi tug‘ilishi mumkin; tadbirkor­
ning oila a’zolari, yaqinlari, o‘rtoqlari beradigan takliflari, maslahatlari-
57

---

4. 1- chizma.
Tadbirkorlik g‘oyasini shakllantirish va amalga oshirish
bosqichlari.
dan ham foydali g‘oyalar kelib chiqadi; ayrim hollarda davlat organlari 
tadbirkorlikning ustivor yo‘nalishlarida nazarda tutilgan ishlar bilan 
shug‘ullanishni tavsiya etishlari mumkin.
G ‘oya va uning amaliy yo‘nalishini to‘g‘ri tanlash tadbirkorlik­
da katta rol o'ynaydi. Noto‘g ‘ri tanlangan g'oya yoki uning amaliy 
yo‘nalishi asosida tashkil etilgan tadbirkorlik faoliyati m ag‘lubiyatga 
yuz tutishi shubhasiz. Chet el tajribasidan ma’lumki, tadbirkorlar, kor­
xonalarning sinish sabablaridan biri aynan g‘oyaning noto‘g‘ri tanlani- 
shi hisoblanadi. Shuning uchun g ‘oya tanlashga juda jiddiy yondashish 
zarur. Bundan tashqari, tanlangan g ‘oya va yo‘nalishni sinab ko‘rib, uning 
foydaliligi, istiqbolligi, jozibadorligiga ishonch hosil qilish lozim.
Tanlangan amaliy yo'nalishni ro‘yobga chiqarish uchun u har to- 
monlama asoslangan rejaga aylantirilishi, ya’ni puxta ishlab chiqilgan 
mukammal biznes rejada o‘z aksini topishi kerak. Biznes rejada tanlan-
58

---

gan yo‘nalishni amalga oshirish iqtisodiy, moliyaviy, texnikaviy, tash­
kiliy, insoniy va boshqa shart-sharoitlari nuqtayi nazaridan baholanadi. 
Tanlangan yo‘nalish ana shunday biznes reja va uning amalga oshirili- 
shi orqali ro‘yobga chiqariladi. Shuni aytib o ‘tish lozimki, tadbirkorlik­
da tanlangan g ‘oya va yo‘nalishni ro ‘yobga chiqarishda tezkorlik ham 
muhim rol o‘ynaydi.