Тадбиркорлик ҳуқуқи

3-§. Кичик ва ўрта тадбиркорлик субъектлари

Тадбиркорлик фаолиятининг субъектларвдан бири кичик ва ўрта тадбиркорликдир.
Кичик ва ўрта тадбиркорлик ҳозирги бозор муносабатлари жараёни тобора чуқурлашиб бораётган бир даврда, республикамизнинг иқгисодий тараққиётига сезиларли даражада ҳисса қўшмокда. Шу туфайли кичик ва ўрта тадбиркорликнк сифат жиҳатдан янги босқичга кўтариш шу куннинг долзарб вазифаларидан бири бўлиб қолмоқца. Чунки, кичик ва ўрта тадЬиркорлик қанчалик ривожланса, уларнинг сони кўпайиб, ишлаб чиқариш ва сифат ошиб борса, мамлакатимизнинг иқтисодий қудрати тобора ошади, халқфаровонлиги юксалади.
Бугунги куцда кичик ва ўрга корхоналарнинг фаодияти воқе-ликка айланди. Биргмна 1997 йилнинг бошида хусусий ва кмчик корхоналар 200 мингдан ошди. Қцшлоқ жойларда 19,5 мингдан оргақ деҳқон (фермер) хўжалиги твшкия этилган. Аммо бу ҳали етарли эмас, чунки ўлкамизнинг ўзитв яос хусусюпм, мехнат ресурсларининг ошиқчалиги, ривожланген цишлоқ хўжалиги ва хомашё базаси, хапқимизнингтурмуш ва тафакхуртарзи кичик ва оилавий бизнесни, хусусий тадбиркорликни янада фаол ривожлангиришни гақоэо эчзди. Бу масалага алоҳида эътибор қаратилиб, унинг ҳуқуқий асосини белгиловчи қонунлар чиқарил-моқда, кичик ва ўрта тадбиркорликнинг қонуний манфаатлари ҳимояси белгилаб берилмокда. «Биз, - дсйди И. А. Каримюв Вазирлар Маҳкамасининг Ўзбекиетоннинг 1996 йилдага ижтимоий-иктисодий тараққиёти якунлари \амда 1997 йилдагн иқгисооий ислоҳотларнинг устувор йўналишларига бағишланган мажлисидаги маърузасида, - хусусий тадбиркорликнинг манфаатларини ҳимоя қилувчи қонун ва тартибларга ҳокимиятнинг жамики бўганлари томонидан оғишмай амал этиладиган қатъий ва мажбурий муҳитни вужудга келтиришимиз шарт. Кимки бу ишга халақит бераётган бўлса, тўрачилик, таъмагарлик, юлғичлик билан шуғулланаётган бўлса, шафқатсиз суръатда жазоланиши зарур. Расмиятчиликни ўзига қалқон қилиб олиб, амалда кичик бизнес тараққиётига тўғаноқ бўлаётган кимсаларнинг баҳридан ўтиш керак. Биз кичик ва ўрта корхоналарнинг турли шакллари тез ва кенг ривожланиши учун йўл очишимиз лозим»⁴³.
Шунинг учун энг аввало ўз ички манбаларимизни тўлиқ ишга солишимиз, кейин чет эл сармоядорларининг ҳамкорлигидан фойдаланишимиз лозим. Бу борада 1997 йил 31 январда Президентимизнинг «Кичик ва ўрта тадбиркорликни ривожлангаришни рагбатлаширишга оид қўшимча чора-тадбирлар тўррисвда»ги Фармони алохдда аҳамиятга эга бўлди. Уцда кичик ва ўрта тадбиркорликни ривожлантиришни янада рағбатлантириш, унинг рақобатбардош маҳсулот ишлаб чиқаришини кўпайтириш имконини берадиган замонавий хс^ижий ускуналар ва технологиялар билан таъмишаш мақсадида, хорижий сармоядорларни жалб этиб, ундан самарали фойдалаюшга шарт-шароит яратиб беришга қаратилган чора-тадбирлар белгилаб берилди⁴⁴.
Республикамизда кичик ва ўрта тадбиркорликни ривожлантиришга давлатимиз томонидан амалга ошириладиган ёрдамни ташкил этиш мақсадида Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳқамасининг 1997 йил 27 март фармойиши чикэридди. Мазкур фармойиш билан вазирликлар, идоралар, ҳокимликларнинг ва бозор инфратузилмаси институтларининг республикада кичик ва хусусий тадбиркорликни ривожлангиришни рағбатлантириш борасидаги фаолиятини мувофиклаштиришни яхшилаш мақсадида кичик ва хусусий тадбиркорликни рағбатлантириш бўйича республика мувофиқлаштирувчи кенгашининг таркиби тасдиқланди. Тадбиркорликни ривожланпгиришни рағбатлангиришга оид давлат сиёсатининг рўёбга чиқдрилишини таъминлаш, кичик ва хусусий бизнесни қўллаб-қувватлаш бўйича давлат бошқаруви идоралари хамда бозор инфратузилмаси фаолиятини мувофиклаштириш, кичик, ўрта ва хусусий бизнесни рагбатлантиришга доир амалдаги қонунлар ва ҳуқуқий ҳужжатларни, инвестиция лойиҳаларини тдйёрлаш, танлаб олиш, молиялаш ва эмалга ошириш воситасини тодбиркорлар кенг доираси ўртасида, оммавий ахборот воситалари орқзли тушунтириш ишларини ташкил этиш кабилар унинг асосий вдзифаси қилиб белгиланди⁴⁵. Бу эса келажакда кичик ва^хусусий бизнеснинг ривожланишига олиб келади. Шундагина Ўзбекистон ҳам ўзини ўзи ишлаб чиқариш ва халқ истеъмоли товарлари билан тўлиқ таъминлабгина қолмай, бошқа илгор давлатлар сингэри чет элга товар ва хизматларни экспорт қилиб, жаҳон бозорида ўзнга хос ўринга эга бўла олади, албатта.
Агар биз чет эл. яъни Европа, Америка, Оеиё давлатларига бир назар ташласак, уларда бозор иқгисодиёти қрнуниятларига асосланиб фаолият кўрсатаётган кичик корхоналарнинг мамлакат иқтисодиётида тутган ўрни беқиёс эканлигини кўрамиз. Масалан, Германияда яратилаётган миллий бойликларнинг бешдан тўрт қисми кичик корхоналар ҳисобига тўғри келар экан. Японияда эса меҳнатга лаёқатли аҳолининг ўндан тўққиз қисми кичик корхоналарда иш билан банд экан.
Ўзбекистон Республикасида кичик корхоналар ташкил этшға бундан беш йил аввал киришидди. Собиқ итгифоқнинг 196Ю йил 8 августдаги «Кичик корхоналарни ташкил этш# ва ривожлантириш чоралари тўғрисида»ги қарори бунга ҳуқук^й асос қилиб олинган эди. Лекин Узбекистон Республикасининг 1991 йил 31 августда ўз мустақиллигини эълон қилиши ва собиқ иттифоқнинг давлат сифатидаги ўз фаолиятини тўхтатиши юқорида тилга олинган қарорнинг бекор бўлишига олиб келди.
Узбекистон Республикаси Президентининг 1991 йил 29 ноябрдаги «Республикада деҳқон фермер хўжаликларини янада мустаҳкамлаш ва тадбиркорлик фаолиятини давлат йўли билан қўллаб-қувватлаш тўғрисида»ги Фармонига мувофиқ Кичик корхоналарни ташкил этиш, уларнинг фаолияти ва давлят йўли билан уларни рўйхатдан ўтқазиш тартиби тўғрисида^и дазо^ Вазирлар Маҳкамасининг 1992 йил 26 февралдаги қарори билан тасдиқланди. Унда кичик корхоналарни ташкил қилиш ҳуқуқий жиҳатдан белгилаб берилди. Республикамиз моддий ишлаб чиқариш жар&ёнида хурусий тадбиркорликнинг ўрни тобора ошиб борди. Натижада кичик ва хусусий бизнесни ҳуқуқий тартибга солиш зарурати туғилди. Ана шу эхтиёж «Кичик ва хусусий тадбиркорликми ривожлантиришни рағбатлантириш тўғрисида»ги қонуннинг қабул қилинишига олиб келди ва у 1995 йил 21 декабрда қабул қилинди.
Аммо Ўзбекистон Республикасининг «Тадбиркорлик фаолияти эркинлиганинг кафолатлари тўғрисида»ги 2000 йил 25 майда кдбул қилинган Қонуни билан у ўз кучини йўқотди⁴⁶.
«Тадбиркорлик фаолияти эркинлигининг кафолатлари тўғрисида»ги қонуннинг бешинчи моддасида кичик ва ўрта тадбиркорлик субъектларининг сони кўрсатилди. Жумладан:
- ишлаб чиқариш тармоқларида банд бўлган ходимларнинг ўртача йиллик сони кўпи билан ўн киши, савдо хизмати кўрсатиш ва ишлаб чикдришга алоқадорсиз соҳанинг бошқа тармоқларида кўпи билан беш киши бўлган кичик фирмалар;
- саноат соҳасида банд бўлган ходимларнинг ўртача йкллик сони кўпи билан қирқ киши, қурилиш, қишлоқ хўжалиги ва бошқа ишлаб чиқариш тармоқларида кўпи билан йигарма киши бўлган корхоналар;
- фан, илмий хизмат кўрсатиш, чакана савдо ва ишлаб чиқаришга алоқадорсиз соҳанинг бошқа тармокларида кўпи билан ўн киши бўлган кичик корхоналар.
Ходимларнинг ўртача йиллик сони кичик корхоналар учун белгиланганидан кўпроқ, аммо саноатда юз кишидан, қурилишда эллик кишидан, қишлоқ хўжалиги, бошқа ишлаб чиқариш тармоқлари, улгуржи савдо, умумий овқатланиш тармоқларида ўттиз кишидан, чакана савдо хизмат кўрсатиш соҳаси ва ноишлаб чиқариш соҳасининг бошқа тармоқпарида — йигирма кишидан кўп бўлмаган ўрта корхоналар ўрта тадбиркорлик субъектларидир.
К^чик ва ўрта тадбиркорлик субъектлари ходимларининг ўртача йиллик сони қонун ҳужжатларида кўрсатилган тартибда белгиланади.
Фаолиятнинг бир неча турини амалга оширувчи (кўп тармекли) юридик ва жисмоний шахслар йиллик оборот ҳажмида улуши энг кўп бўлган фаолият тури мезонлари бўйича кичик ва ўрта тадбиркорлик субъектлари жумласига киритилади.
Кичик ва ўрта тадбиркорлик субъектларини рўйхатга олиш қонун ҳужжатларида белгиланган тартибда амалга оширилади.
Кичик ва ўрта тадбиркорлик субъектлари зарур ҳужжатларни тақдим этган тақдирда, маҳаллий ҳокимият идоралари уларни рўйхатга олишни рад этишга ёки рўйхатга олиш учун кўшимча шартлар белгилашга ҳақли эмас. Агар уларни рўйхатга олиш асоссиз рад этилган бўлса, унинг устидан белгиланган тартибда судга шикоят қилиш мумкин. Суд рўйхатга олиш идорасининг хатти-ҳаракатини қонунга хилоф деб топган такдирда, кичик ва хусусий тадбиркорлик субъектининг рўйхатдан ўтиш билан боғлиқ харажатларини қоплашни мазкур идора зиммасига юклайди.