Tadbirkorlik faoliyatning asosiy shakllari Tuzuvchi: Ixlos Egamberganov

Sug`urta faoliyati
Hayot turli tasodiflarga, kutilmagan hodisalarga to‘la. Har qanday kishi kutilmaganda sog‘lig‘ini, tabiiy ofat yoki baxtsiz hodisa tufayli mol-mulkini yo‘qotishi mumkin. Shuningdek, bozor iqtisodiyoti sharoitida hech kimning faoliyat natijasi to‘liq kafolatlanmagan bo‘lib, korxonalar moliyaviy inqirozga yuz tutishi mumkin. Shunday holatlarda sug‘urta faoliyatiga ehtiyoj seziladi. Sug‘urta – turli xil kutilmagan holatlar natijasida yuzaga keladigan moliyaviy muammolardan muhofaza qilish faoliyati. Sug‘urta faoliyati ham tadbirkorlikning maxsus turi hisoblanadi. Unga mulk sug‘urtasi, hayot va sog‘liqning shaxsiy sug‘urtasi, risk sug‘urtasi, javobgarlik sug‘urtasi kabilar kiradi. Umumiy holda sug‘urta tadbirkorligini sug‘urta xizmatlarining oldi-sotdisi sifatida tavsiflash mumkin.
Dastlab biror tajribasiz kishi tadbirkorlik bilan shug`ullanmoqchi bo`lsa, bir muncha boshi qotadi. U shug‘ullanmoqchi bo‘lgan tadbirkorlik turidan muvofiqini tanlash
uchun har bir tadbirkorlik turining xususiyatli belgisi bo‘yicha ma’lumotlarni umumiy jadval yordamida tahlil qilishi zarur. Misol tariqasida siz ham tahlil qilishingiz mumkin, masalan muayyan belgining murakkablik darajasini baholash uchun «past» – 1 ball, «ahamiyatli» – 2 ball, «yuqori» – 3 ball bilan ifodalab olamiz.
Tadbirkorlik faoliyatining turlari va shakllarini faqlash uchun birozga tasavvur olamingizni ishga solish talab etiladi. Oldimizda qurilishi kutilayotga uy chizmasi turibdi. Boshqaruvchi o`z imkoniyatlardan kelib chiqib uy to`laligicha g`ishtdan qurishi yoki betondan yoki shu kabi materiallardan . Lekin baribir uy quriladi. Ana shunda biz uyni tadbirkorlik faoliyatining biror turi deb qarasak uning asosida yotgan poydevor yoki asosiy hom ayshoni tadirkorlikning shakli sifatida qabul qilishimiz mumkin . Shu kabi tadbirkorlik faoliyatining turlari ham turli shakllarda nomoyon bo`ladi.
Tadbirkorlikning muayyan shakli bozorning holati va tadbirkor ixtiyorida kapitalning mavjudligi orqali belgilanadi. Tadbirkolik shakllari turli adabiyotlarda turlicha farqlanadi. Shu sababli barchasi haqida mavzu davomida to`xtalib o`timiz.
Tadbirkorlik qaysi sektorda amalga oshirilishiga qarab asosiy 2 qismga ajratiladi: davlat tadbirkorligi va xususiy tadbirkorlik. Ayrim manbalarda keltirilishicha tadbirkorlik mulk shakllariga ko`ra davlat, nodavlat, shu jumladan xususiy , aralash shakllarda namoyon bo`ladi. Tadbirkorlikning quyidagi shakllari mavjud: yakka tartibdagi tadbirkorlik, xususiy tadbirkorlik, jamoa tadbirkorligi va aralash tadbirkorlik.
Nodavlat shakllariga xususiy -yakka va xususiy - jamoa tadbirkorligi kiradi. O’z navbatida xususiy – yakka tadbirkorlik subyektining o’z mexnatiga va yollanma mehnatga asoslangan bo’ladi.
Xususiy - jamoa tadbirkorlikka sheriklik, paychilik jamoalari, aksiyadorlik jamiyatlari kiradi. Aralash tadbirkorlik qo’shma, aralash va ijara korxonalari shaklida namoyon bo’ladi.
Xususiy tadbirkorlik Biror xususiy korxona yoki tadbirkor nomidan iqtisodiy faollikni amalga oshirishdir. Bu ikki tadbirkorlik turi o`zining farqli xususiyatiga ega bo`lsa-da , o`z navbatida amalga oshirilish tamoyillari asosan bir-biri bilan mos tushadi.
Davlat tadbirkorligi deganda davlat mulkini amaldagi qonunlar asosida boshqarish huquqiga ega bo`lgan davlat boshqaruv organlari, mahalliy o`z-o`zini boshqarish organlari tomonidan ta`sis etiligan korxonalar nomidan iqtisodiy faollikni amalga oshirish shaklidir.
Uyushish darajasiga ko’ra, yakka tartibdagi va jamoa tadbirkorlik shakllari mavjud. Yakka tartibdagi tadbirkorlikka yakka tartibda mexnat faoliyati bilan shug’ullanuvchi, o’z mexnatiga, xususiy va yollanma mexnatga asoslangan xususiy tadbirkorlik, oilaviy korxonalar kiradi.
Tadbirkorlikning jamoa shakliga davlat, shirkat, sheriklik, paychilik, mexnat jamoasi korxonalari, aksiyadorlik jamiyatlari va hokazolar kiradi.
Faoliyat sohasiga ko’ra, tadbirkorlik ishlab chikarish, xizmat ko’rsatish, tijorat ishi va tijoratda vositachilik qilish shakllariga ega bo’ladi. Tadbirkorlik korxonasida ish bilan band bo’lgan xodimlar miqdoriga ko’ra kichik, yirik tadbirkorlik shakllarida o’z ifodasini topadi.
Yakka tartibdagi tadbirkorlik
Siz tadbirkorlikni boshlashdan avval uni qanday shaklda amalga oshirishingizni aniqlab olishingiz lozim. Buning uchun dastlab eng oddiy shaklni tanlash maqsadga muvofiqdir. Bu esa yakka tartibdagi tadbirkorlik hisoblanadi. Tadbirkorlik faoliyatini amalga oshirishning eng oddiy shakli yakka tartibdagi tadbirkorlik bo’lib, uni tashkil qilish tartibi O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 1995 yil 14 fevraldagi qarori bilan tasdiqlangan «O’zbekiston Respublikasida xususiy tadbirkorlik to’g’risidagi Nizom» bilan belgilanadi. Ushbu nizomga muvofiq yakka tadbirkor o’z faoliyatini yuridik shaxs tashkil qilmay amalga oshirishi mumkin. Yakka tartibdagi tadbirkorlik o’z navbatida ikki turga bo’linadi: shaxsiy tadbirkorlik va birgalikdagi tadbirkorlik.
Yakka tartibdagi tadbirkorlik – yuridik shaxs tashkil etmasdan xususiy tadbirkorlik faoliyatini amalga oshirish shaklidir. Bunday faoliyatni amalga oshirish uchun yakka tartibdagi tadbirkor» sifatida davlat ro‘yxatidan o‘tish kifoya. Yakka tartibdagi tadbirkorlik jismoniy shaxs (yakka tartibdagi tadbirkor) tomonidan tadbirkorlik faoliyatini yuridik shaxs tashkil etmagan holda amalga oshirishdir.³